مسألة 45: «إذا تيقن ترك جزء أو شرط من أجزاء أو شرائط الوضوءفإن لم تفت الموالاة رجع و تدارك و أتى بما بعده و إما إن شك في ذلك فإما أن يكون بعد الفراغ أو في الأثناء فإن كان في الأثناء رجع و أتى به و بما بعده و إن كان الشك قبل مسح الرجل اليسرى في غسل الوجه مثلا أو في جزء منه و إن كان بعد الفراغ في غير الجزء الأخير بنى على الصحة لقاعدة الفراغ و كذا إن كان الشك في الجزء الأخير إن كان بعد الدخول في عمل آخر أو كان بعد ما جلس طويلا أو كان بعد القيام عن محل الوضوء و إن كان قبل ذلک أتى به إن لم تفت الموالاة و إلا استأنف«.[1]
صاحب عروه قدس الله سره، بعد از اينكه فارغ شد از بيان حكم الشك فى الوضوء فى اثناء الوضوء شروع مىكند حكم الشك فى الوضوء بعد الفراغ عن الوضوء را بيان مىكند و ايشان در شك در وضوء بعد الفراغ من الوضوء دو صورت را در عروه ذكر مىفرمايد، مىفرمايد انسان بعد الفراغ عن الوضوء ربما شك مىكند در غير جزء الاخير من الوضوء، مىداند جزء اخير كه مسح رجل يسرى است. جزء اخير را اتيان كرده است. شکش در مسح الرأس است يا شکش در غسل يد يسرى است كه شك مىكند بعد الفراغ عن الوضوء در غير جزء اخير من الوضوء.
ايشان در عبارت عروه مىفرمايد در اين صورت به شکش اعتناء نمىكند و بنا مىگذارد كه وضوئى را كه گرفته است صحيح و تام است و تفصیل ديگرى هم نمىدهد، مىفرمايد شك در وضوء بعد الفراغ عن الوضوء اگر در غير جزء اخير من الوضوء بشود محكوم به صحّت است.
صورت ثانيه شك در جزء الاخير است. نمىداند بر اينكه آيا پاى چپش را مسح كرده است يا نه مسح نكرده است؟ در شكّ در جزء الاخير تفصیل مىدهد، مىفرمايد اين مكلف كه شك در جزء الاخير است تارة از آن مكانى كه وضوء مىگرفت بلند شده است رفته است. مثلا در حياط وضوء مىگرفت آمده است اتاق، در اتاق شك مىكند كه رجل يسرى را مسح كرد و جورابش را پوشيد مثل رجل يمنی، يا اصلا رجل يسرى را مسح نكرد، يا اینکه در همان مكان الوضوء است ولكن در مكان الوضوء مشغول نماز شده است. داخل در صلاة شده است. يا نه، نه از آنجا منتقل شده است و نه هم از آنجا بلند شده است ولكن خيلى وقت است نشسته است. ديد آفتاب خوبى است. هوا هم كه سرد بود قبلا گفت عجب آفتابى است بنشينيم بعد از وضوء، جلس جلوسا طويلا، و بعد از جلوس طويل شك كرد آيا رجل يسرى را من مسح كردهام، جورابم را پوشيدم يا اصلا يادم رفت رجل يسرى را مسح نكردم، ايشان مىفرمايد اذا جلس فى مكان الوضوء، به جلوس طويلی يا از آنجا بلند بشود به مكان ديگرى برود يا داخل در صلاة و نحو الصلاة بشود، داخل فعل آخر بشود، مشغول غذا خوردن شده است شك كرد، اعتناء به شکش نمىكند ولو شك در جزء الاخير است.
و اما اگر در مكان وضوء كه هست از آنجا پا نشده است داخل فعل آخر هم نشده است، جلوس طويل هم نشده است، مىبيند جورابش در پاست. شك مىكند رجل يسرى را مسح كردهام جورابم را پوشيدهم يا نه، رجل يسرى را اصلا يادم رفت، رجل يمنی را فقط مسح كردم، اينجا مىفرمايد وقتى كه جلوس طويل نشد، دخول در فعل آخر نشد، قيام از مكان نشد، در اين صورت كه قعد فى مكان الوضوء در اين صورت اگر در يدش بلّه هست يا در مواضع وضوء بلّه هست مسح مىكند رجل يسرى را، اگر بلّه نيست استأنف الوضوء، وضوء را از سر مىگيرد تا مسح رجل يسرى را موجود بكند چونكه بلّه ندارد، بايد وضوء را از سر بگيرد، يعنى وضوئش محكوم به بطلان است. اين فرمايشى است كه ايشان در عروه در شك در جزء الاخير بيان فرمودهاند و ما هم اين فرمايشى كه ايشان فرموده است را منقحا حساب مىكنيم، اگر موافق با ايشان درآمديم كه فهو، و الا جدا می شويم.
عرض مىكنم شك در جزء اخير كه ايشان در يك صورت بيان فرمود و فرمود وضوء محكوم به صحّت است. شك در غير جزء اخير دو صورت دارد:
صورت اولى اين است آن وقتى كه شك مىكند در غير جزء اخير كه يد يسرى را من شسته بودم در وضوء يا نشسته بودم، اعضاء وضوء همهاش خشك شده است. يعنى موالات به هم خورده است. صورتش هم خشك شده است. اگر بداند يد يسرى را نشسته است. بخواهد بشويد بايد وضوء را از سر بگيرد، چونكه موالات به هم خورده است. اعضاء خشك شده است.
در اين صورت بنا مىگذارد كه وضوء تمام است. اين صورت اشكالى ندارد، چرا؟ براى اينكه اين رواياتى كه ما در باب وضوء داشتيم، آن رواياتى كه مىگفت انمّا الشك فى شىء من الوضوء اذا لم تجاوزه، يا كل ما مضی من صلاتك و طهورك فشککت فشكک ليس بشىء،[2] یا كلما خرجت من شىء فشککت فيه فشكک ليس بشىء، تمامى اينها در ما نحن فيه دلالت دارند به اينكه به شك اعتناء نمىشود، من از وضوء خارج شدهام، جزء اخير اتيان شده است. من از وضوء گذشتهام، يعنى جزء اخيرش را اتيان كردهام و از اصل مركب گذشتهام، شك مىكنم كه آيا اين وضوء را اين مركب را صحيح اتيان كردهام يا نه؟ كل ما مضی من صلاتك و طهورك، طهور گذشته است وضوء گذشته است. مضی اين وضوء شك مىكنم شكك ليس بشىء، تمام رواياتى كه دلالت مىكنند بعد الشك از مضی از شىء و خروج از شىء و فراغ عن الشىء اعتناء به شك نمىشود، همه آنها دلالت دارند كه اعتناء نمىشود،
مىماند صحيحه زراره، [3]در صحيحه زراره اين بود وقتى كه در مكان وضوء نشستهاى و شك كردى فى بعض ما سمّی الله، اگر من در همان مكان نشستهام ولكن جزء اخير را هم اتيان كردهام كه موالات هم به هم خورده است. در ما نحن فيه شك مىكنم بر اينكه آيا من آن يد يسرى را شستهام يا نشستهام ، صحيحه زراره هم كه دلالت مىكرد وقتى كه قاعد على مكان الوضوء هستى شك كردى به شكت اعتناء كن، مفروض در صحيحه زراره اين است در صدرش كه اذا كنت قاعدا، كه بلل موجود است حین الشك، موالات به هم نخورده است. چونكه در صحيحه زراره امام عليه السلام اينجور فرمود، فرمود اذا كنت قاعدا على وضوئك فلم تدر اغسلت ذراعيك، ام لا فاعد عليهما، اعاده بكن بر ذراعين وضوء را، اين معنايش اين است كه موالات موجود است. صورت كه شسته شده است هنوز تَر است. شك در آن صورت است. اين خصوصيات است كه در روايات بايد فقيه ملتفت بشود، اذا كنت قاعدا على وضوئك فلم تدر اغسلت ذراعيك ام لا فاعد عليهما، اعاده بكن بر ذراعين، يعنى مفروض اين است كه موالات هست، و على ما جميع ما شککت فيه، یعنی مختص به ذراعين نيست. هر عضوى كه شك دارى شستهاى يا نه به آن عضو برگرد، يعنى موالات به هم نخورده است. على ما جميع شککت فیه انك لم تغسلهُ او لم تمسحه، آنى را كه نمىدانى شستهاى يا مسح كردهاى، به او برگرد، مما سمّی الله ما دمت فى حال الوضوء مادامى كه در حال وضوء هستى، در ما نحن فيه اولا در حال وضوء نيستم، چونكه وضوء را تمام كردهام، ثانيه اين است كه اگر هم كسى بگويد در حال وضوء هستى، اين صحيحه آن حال وضوء را مىگويد كه موالات محفوظ بشود حين الشك، يعنى اجزاء سابقى خشك نشده باشد و بما انّه در اين صورت اولاى مفروضه ما جزء اخير آمده است و شك در حالى است كه تمام اعضاء خشك شده است موالات به هم خورده است كه اصلا در ما نحن فيه تَرى و رطوبتى نيست بدان جهت در ما نحن فيه صحيحه زراره خلاف آن عموماتى كه كل ما مضی من صلاتك و طهورك كلما خرجت من شىء و شککت فيه، انّما الشك فى شىء من الوضوء اذا لم تجزه، تمامى آنها شامل است صورت اولى را، بدون اينكه صحيحه زراره منافاتى با آنها داشته باشد، اين صورت اولى.
الصورة الثانيه، صورت ثانيه اين است كه شك در غير جزء اخير است. يعنى يمنی را شستهام يا نه، ولكن موالات به هم نخورده است. معنايش اين است كه اعضاء هنوز تَر است. از وضوء من فارغ شدهام، يعنى جزء اخير را آوردهام شك مىكنم كه آيا در اين وضوء، مسح رأس را كردهام يا نه؟ يا يد يمنی را شستهام يا نه؟ مشهور اينجور مىگويند که در اين صورت هم اعتناء، و شك نمىشود ولو موالات بهم نخورده است. اعضاء خشك نشده است ولكن چونكه جزء اخير آمده است. بعد از آمدن جزء الاخير اگر شك بكند به شکش اعتناء نمىكند ولو فرض بفرماييد دستهايش تَر باشد، صورتش تَر باشد، موالات به هم نخورده باشد، چرا؟ به همان اذا خرجت من شىء از وضوء، خارج شدم چونكه جزء اخير آمده است. كل ما شککت فيه مما سمّی الله، وقتى كه جزء اخير را آوردم مضىّ پيدا كرده ام، اگر شك بكنم شكك ليس بشىء، شكت چيزى نيست. بدان جهت در ما نحن فيه عمومات و مطلقات حكومت دارند،
بدان جهت در ما نحن فيه آن حرفى كه مىشود زد اين است كه اين صحيحه زراره كه الآن خواندم ذيل او دلالت مىكند كه آن وقتى اعتناء نمىكنى كه دخول در غير شده باشد، قيام از محل الوضوء شده باشد، براى اينكه در صحيحه زراره اينجور بود: و اذا قمت من الوضوء و فرغت منه بلند شدى از وضوء و فارغ شدى، و قد صرتَ فى حالٍ اخرى در حال ديگر شدى، فى الصلاة او فى غيرها، آن حال اخرى يعنى به صلاة داخل شدى یا به غير صلاة داخل شدى فشککت فى بعض ما سمّی الله مما اوجب الله عليك وضوئه لا شىء عليك فيه، اعتناء به شكت نكن، وقتى كه از مكان وضوء بلند شدى و در فعل ديگرى داخل شدى آن وقت شك كردى اعتناء نكن، اين صحيحه مىگويد بلا فرق كه در جزء اخير شك كنى يا در جزء وسطى شك كنى، مطلق است. بدان جهت گفتهاند اين صحيحه زراره اطلاقش که اذا فرغت من الوضوء و قمت منه و صرت فى حال اخرى فشککت فيه، در آن وقت اعتناء نكن، اين قيودات در صحيحه زراره منافات دارد با جريان قاعده فراغ در اين صورتى كه فرض كرديم موالات به هم نخورده است و بلل در اعضاء موجود است. در اين صورت مقتضاى صحيحه زراره اين است كه مجرد الفراغ كافى نيست. اين اشكالی است که در ما نحن فيه بر مسلك مشهور شده است كه ولو جماعتى گفتهاند كه نه دخول در غير بايد بشود من صلاة او غيرها ولكن مشهور مثل صاحب عروه، ملتزم شدهاند در غير جزء الاخير مجرد الفراغ كافى است. دخول در غير، قيام من محل الوضوء، او عدم القيام اينها دخلى ندارد، در غير جزء الاخير اگر شك شد، صحيحه زراره هم شك در جزء اخير را مىگيرد هم شك در غير جزء اخير را و مىگويد بايد داخل در غير بشويد، اين اشكال است.
از اين اشكال دو جواب فرمودهاند:
يك جواب اين است كه فاذا قمت عن الوضوء و فرغت منه و قد صرت فى حالت اخرى او غيرها، گفتهاند و قد صرت فى حالة اخرى قيد غالبى است. چونكه انسان وقتى كه وضوش را تمام كرد، بلند مىشود مشغول كار ديگر مىشود، نه اينكه از آنجا بلند شدن و مشغول كار ديگر شدن موضوعيت دارد، نه! مجرد اين است كه انسان شك بكند و فارغ از عمل بشود و شك بعد الفراغ بكند، يعنى به عبارت واضحه كما اينكه كرات و مرات گفتهايم آن وقتى خطاب مقيّد مطلق يا عموم را تخصيص و مطلق را تقييد مىكند كه قيد، قيد غالبى نباشد و در آن رواياتى كه عرض كرديم كه اذا فرغت من الوضوء و شککت فى، تمامى اين مطلقات به مجرد الفراغ كه جزء اخير را اتيان كرد صدق مىكند، اينها مقيّد مىخواهند، مقيّدش اين صحيحه زراره است. غير از اين مقيّد نداريم، و بما انّ القيد در ما نحن فيه، قيد غالبى است. چونكه غالبا انسان وقتى كه جزء اخير را اتيان كرد و فارغ شد بلند مىشود و مشغول كار ديگر مىشود، چونكه بيكار نمىنشيند انسان، ولو مىرود نهار بخورد، مىرود دراز بكشد، يك كار ديگرى مىكند و قد صرت فى حالة اخرى من صلاة او غيرها، اين قيد غالبى است و قيد غالبى اطلاق و مطلق را تقیید نمی کند وقتى كه در خطابى آمد حرّمت علكيم ربائبكم اللاتى فى حجوركم اين نمىتواند تقييد كند مطلقاتى كه می گوید الربيبة حرام، او را نمىتواند، چونكه ربائبكم اللاتى فى حجوركم قيد غالبى است. چونكه انسان زنى را بگيرد، عقد كند كه زن از شوهر سابق بچه دارد بچه هم دختر است. او را رها نمىكند، مىآورد خانه شوهرش، بدان جهت در ما نحن فيه اين قيد بما اينكه قيد غالبى است در خارج اينجور مىشود آن مطلق را كه الربية حرام او را تقييد نمىكند،
ما نحن فيه از صغریات اين كبرى است كما اينكه اصرار كردهاند بر اين معنا جماعت كثيرهاى، حتى به نحوى است كه مقدس اردبيلى [4]كه خدشه مىكند در تمام مثل اين امور اينجا توقف كرده است در اين خدشه كه اين قيد، قيد غالبى است در صحيحه زراره و آن مطلقات و عموماتى كه در ما نحن فيه هست آنها را تقييد نمىكند،
سؤال...؟ شك ما در ما نحن فيه در غير جزء الاخير است و بما انّه شك در ما نحن فيه شك در غیر جزء اخير است قيود نسبت به اين فرض در ما نحن فيه قيد غالبى مىشود، چونكه انسان وقتى كه تمام كرد و فارق شد مشغول كار ديگر مىشود، اين يك حرف است.
اين جواب خدشه دارد، خدشهاش اين است كه نه ما احتمال مىدهيم در اعتناء به شك در وضوء خصوصيتى است كه شارع دخول در عمل الغير را اعتبار كرده است. كما اينكه در جزء اخير اگر شك كنيم اين قيود، قيود غالبى نمىشود كه خود صاحب عروه هم اين قيود را حفظ كرده است. چه جور در شك در جزء غیر الاخير اين قيود، قيود غالبى نمىشود تحفظ به آنها مىشود، در اينجا هم در صورتى كه شك در غير جزء اخير بشود صحيحه دلالت مىكند كه معتبر است.
بدان جهت در ما نحن فيه وجه ديگرى فرمودهاند كه آن وجه ديگر موجب مىشود كه در جايى كه شك در غير جزء الاخير بشود اين صحيحه زراره را قيد بزنيم، كه قيام از وضوء بشود و انسان مشغول فعل آخر بشود اين در صورتى است كه شك در غير جزء اخير نباشد، شك در جزء اخير باشد، در شك در غير جزء الاخير نه اين قيود معتبر نيست. آن قيد كدام است و از كدام روايت آن قيد را مىفهميم؟ او مقتضاى تعليلى است كه در آن معتبره بکیر بن اعين وارد است. كه روايت هفتمى است در باب چهل و دو از ابواب الوضوء.[5]
سند اين است:
و باسناد الشيخ عن الحسين بن سعيد، سند شيخ به كتاب حسين بن سعيد صحيح است[6]، آن هم عن فضالة بن ايوب نقل مىكند كه از اجلاء است. آن هم از ابان بن عثمان نقل مىكند كه ثقه است. چونكه در مذهبش يك خرده خدشه دارد به آن اعتبار مىشود موثقه تعبير كرد، عن بكير بن اعين، بكير بن اعين اقلش اين است كه از معاريفى است كه مدح کرده امام عليه السلام درباره او فرموده كه اهل الجنة است و داخل جنت مىشود لذا ممدوح است. معتبره مىشود، «قَالَ: قُلْتُ لَهُ الرَّجُلُ يَشُكُّ بَعْدَ مَا يَتَوَضَّأُ»مردى بعد از اينكه وضوء را گرفت شك مىكند، يعنى وضوء را تمام كرد، «قَالَ هُوَ حِينَ يَتَوَضَّأُ أَذْكَرُ مِنْهُ حِينَ يَشُكُّ»، اعتناء نكند براى اينكه آن وقتى كه وضوء مىگرفت ذُكرش به وضوء بيشتر بود از زمان شك، اين را مىدانيد انسان هر قدر نزديك به فعل بشود ذُكرش به فعل بيشتر است. انسان مثلا ممكن است بداند كه ديشب چه شام خورده است. اما دو شب قبل يادش رفته باشد، چونكه دور مىشود، انسان يك كارهايى،يك اعمالى يك قضايايى را ديده است در مرور زمان، الآن همه را از ياد برده است. چونكه هر قدر انسان دور مىشود از عمل و از شىء خصوصيت او از يادش مىرود، امام عليه السلام كانّ مىفرمايد اعتناء به شکش نكند، چونكه موقع وضوء گرفتن اذكر بود، خوب معلوم مىشود بر اينكه به صلاة داخل شدن یا از مكان بلند شدن مدخليتى ندارد وقتى كه پاى چپش را مسح كرد، بعد از او شك كرد، حين يتوضأ يعنى آن وقتى كه هنوز وضوء مىگرفت پاى چپ را مسح نكرده بود اذكر بود آن وقت، مقتضاى تعليل و ظهور تعليل اين است كه دخول در غير معتبر نيست. چرا؟ براى اين كه حين ما يتوضأ اذكر، آن وقتى كه وضوء را فارغ نشده بود ذُكرش بيشتر بود، بدان جهت به صلاة داخل شدن يا به فعل آخر داخل شدن مدخليت ندارد، بلكه آن وقتى كه اين فعلها را نياورده است قبل از اينها اذكريتش خيلى مىشود، چونكه نزديك به فعل است. مقتضاى تعليل اين است بعد الفراغ عن الوضوء اگر شك كرد اعتناء به او نمىشود، اين را مقيد آوردهاند،
اين مقيد هم به نظر قاصر ما اشكال دارد، چرا؟ اولا: اينكه اين روايت مضمره است. اين روايت مسند امام عليه السلام نيست. راجعنا تهذيب را و رأينا ان الروايه كما نقل صاحب الوسايل در خود تهذيب هم مضمره است.[7] اينجور است عن ابان بن عثمان، عن بكير بن اعين، قال قلت له، شايد از غير امام پرسيده است. چونكه بكير بن اعين مثل زرارة بن اعين و محمد بن مسلم نيست كه محتمل نيست که از غیر الامام سوال کند، اصلا خود ثقه بودن و توثيق داشتن بكير بن اعين محل كلام است ولو گفتيم معاريف است. ممدوح است ولكن اينجورى نيست كه اگر قلت له امام عليه السلام يقينا بوده باشد، شايد كس ديگر است. اين اولا.
ثانيا: اگر اين روايت صحيحه هم بود واینجور هم بود که عن بكير بن اعين و زرارة بن اعين عن ابى جعفر و عن ابى عبد الله عليهم السلام، باز اين روايت دليل نمىشد، چرا؟ براى اينكه اين روايت حين يتوضأ اذكر، اين را ما اگر به تعلیل حمل كنيم كه به تعليل حمل كردهاند و بدان جهت تعدى كردهاند به غير الوضوء هم، گفتهاند در باب صلاة هم در باب الحج هم همين جور اين تعليل جارى است. حين يصلى اذكر منه حين يشك، حين يحج اذكر منه حين يشک، اگر اين را حمل به تعليل بكنيم، لازمهاش اين است كه قاعده فراغ در اثناء وضوء هم جارى بشود، چه جور؟ انسان دست چپش را مىشويد، شك مىكند من اين دست راستم را كه شستم و فارغ شدم از دست راست والآن دست چپ را مىشويم، دست راست را از مرفق شستم كه ترتيب حاصل شد، يا اينكه نه، از دون مرفق شستم كه از اعلى فالاعلى که شرط بود حاصل نشد، خوب دليل مىگويد حين يتوضأ اذكر منه حين یشك، يعنى حين يغسل يده اليمنی اذكر من حينما يشك كه يد يسرى را مىشويد، اين تعليل آنجا هم جارى است. اگر بنا شد اين ظهور تعليل را حفظ كنيم، و بگوييم اين تعليل است اين مقتضايش این است که قاعده فراغ در اثناء وضوء هم جارى بشود،
سؤال...؟ اصول را مراجعه كنيد، آن قاعده فراغ در تمام عمل است. شما الآن سوره مىخوانيد، شك مىكنيد كه سوره حمد را كه من خواندم غلط خواندم، آيه بعدى را اول و آيه قبلی را بعد از او خواندم، ترتيبش به هم خورد يا نه؟ چه مىكنيد؟ قاعده فراغ جارى است. شك در وجود نيست. شك در صحت است. شك در صحت بعد از فراغ عن العمل مىشود، قاعده فراغ، نه اينكه عمل بايد مركب بشود، بعد از اينكه شما صورتتان را شستيد، تمام كرديد، داخل شديد به غسل يد يمنی، شك مىكنيد صورت را از اعلی شستيد الى الذقن يا عكس شد، بنا مىگذاريد به صحت، اگر اين تعليل بوده باشد كه حينما يتوضأ اذكر منه حين يشك، مقتضايش اين است كه قاعده فراغ در اجزاء وضوء هم جارى بشود،
نگوييد بله! مقتضاى تعليل اين است ولكن صحيحه زراره مقيد است.
اين را نفرماييد، براى اينكه در ما نحن فيه صحيحه زراره نمىتواند اين تعليل را تقييد كند، چرا؟ عامى كه مىگويند قابل تخصيص نيست اين است كه ملاك حكم در تمام افراد يكسان بشود، آن عام قابل تخصيص نيست. چونكه ملاك و علت الحكم يكسان است. اگر در ما نحن فيه علت حكم به عدم الاعتناء اذكريت انسان بوده باشد حين العمل اين قابل تخصيص نيست. چون آنجا هم اذكريت است. اين تعليل قابل تخصيص نيست اگر قابل تعليل باشد، پس بما اينكه صحيحه زراره دلالت مىكند که شك در اثناء الوضوء اعتناء به او مىشود و اثرى ندارد وضوئى كه گرفته شده است بايد برگردد و تدارك كند، معلوم مىشود كه حين يتوضأ اذكر منه حين يشك حكمت است. علت نيست. حكمت اينكه شارع قاعده فراغ را اعتبار به او داده است اذكريت انسان است که نوعا اذكر مىشود حين العمل، نه اينكه اين علة الحكم است وقتى كه حكمت شد، ديگر صحيحه زراره مىگويد دخول در غیر مىخواهد، صحيحه زراره مىگويد وقتى كه شك در بعد الفراغ من الوضوء كردى و داخل در صلاة و نحوها شدى آن وقت به شكت اعتناء نكن، مقتضاى تقييد اين است اگر شک قبل الدخول فى الصلاة و نحوها بشود بايد اعتناء بشود،
بدان جهت على ما ذكرنا چونكه اين روايت من حيث السند ضعيف است و من حيث الدلاله هم ضعيف است. على ما ذكرنا، بعد الفراغ عن الوضوء انسان شك بكند در غير جزء الاخير، اگر به صلاة و فعل آخر داخل شده یا قيام از محل وضوء پيدا كرده است به شکش اعتناء نمىكند و اگر نه به صلاة داخل نشده است يا آن محل را رد نكرده است شك بكند، نه! موالات بهم نخورده باشد بايد اعتناء بكند، مقتضاى صحيحه زراره اين است.
و اين اشتغال به صلاة و فعل آخر و قيام از محل وضوء اين در صورتى است كه شك در غسل باشد، در شك در غسل اعتناء نمىكند و اما اگر شك در مسح باشد، كما اينكه آن روز عرض كردم، شك در مسح بوده باشد كه موالات به هم نخورده است ولو صلاة داخل شده است. آنجا لازمهاش اين است كه مسح كند رأسش را، شك در غير جزء اخير است. در خود صحیحه زراره هم هست، در صحيحه زراره ذكر شده است. فاذا قمت من الوضوء و فرغت منه و قد صرت فى حال اخری فی صلاة او غيرها فشککت فى بعض ما سمّی الله مما اوجب الله عليك وَضوئه فيه[8] يعنى شستنش در وضوء را واجب كرده است. فلا شىء عليك فيه، و ان شککت اين مال غسل است. فان شککت فى مسح راسک واصبت فی لحیتک بلّة فامسح بها علیه وعلی ظهر قدمیک، وقتى كه به صلاة داخل شدى، شك كردى مسح كردهاند يا نه، بايد به شكت اعتناء بكنى، مقتضاى صحيحه تفصیل ما بين الشك در غسل و مسح است بعد الدخول فی فعل الغیر كما ذكرنا.
اينجا يك نكتهاى بگويم، که به تفصیلش اشاره مىكنم، اينکه اعتبار كردهاند در قاعده فراغ در جريانش كه انسان صورت عمل محفوظ نباشد، اگر صورت عمل محفوظ بوده باشد جارى نمىشود، بداند غافل بود حين العمل جارى نمىشود سندش اين خبر بكير بن اعين بود كه از بين رفت و تفصيلش انشاء الله فردا.
[1] سيد محمد کاظم يزدی، العروة الوثقى، (بيروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چ2، ت1409ق)، ج1، ص251-252.
[2] وَ عَنِ الْمُفِيدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي يَعْفُورٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا شَكَكْتَ فِي شَيْءٍ مِنَ الْوُضُوءِ- وَ قَدْ دَخَلْتَ فِي غَيْرِهِ فَلَيْسَ شَكُّكَ بِشَيْءٍ- إِنَّمَا الشَّكُّ إِذَا كُنْتَ فِي شَيْءٍ لَمْ تَجُزْهُ؛ شيخ حر عاملی ،وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج1، ص469-470.
[3] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنِ الْمُفِيدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ وَ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِذَا كُنْتَ قَاعِداً عَلَى وُضُوئِكَ- فَلَمْ تَدْرِ أَ غَسَلْتَ ذِرَاعَيْكَ أَمْ لَا- فَأَعِدْ عَلَيْهِمَا وَ عَلَى جَمِيعِ مَا شَكَكْتَ فِيهِ- أَنَّكَ لَمْ تَغْسِلْهُ وَ تَمْسَحْهُ مِمَّا سَمَّى اللَّهُ- مَا دُمْتَ فِي حَالِ الْوُضُوءِ- فَإِذَا قُمْتَ عَنِ الْوُضُوءِ وَ فَرَغْتَ مِنْهُ- وَ قَدْ صِرْتَ فِي حَالٍ أُخْرَى فِي الصَّلَاةِ أَوْ فِي غَيْرِهَا- فَشَكَكْتَ فِي بَعْضِ مَا سَمَّى اللَّهُ- مِمَّا أَوْجَبَ اللَّهُ عَلَيْكَ فِيهِ وُضُوءَهُ- لَا شَيْءَ عَلَيْكَ فِيهِ- فَإِنْ شَكَكْتَ فِي مَسْحِ رَأْسِكَ فَأَصَبْتَ فِي لِحْيَتِكَ بَلَلًا- فَامْسَحْ بِهَا عَلَيْهِ- وَ عَلَى ظَهْرِ قَدَمَيْكَ فَإِنْ لَمْ تُصِبْ بَلَلًا- فَلَا تَنْقُضِ الْوُضُوءَ بِالشَّكِّ- وَ امْضِ فِي صَلَاتِكَ- وَ إِنْ تَيَقَّنْتَ أَنَّكَ لَمْ تُتِمَّ وُضُوءَكَ فَأَعِدْ عَلَى مَا تَرَكْتَ يَقِيناً- حَتَّى تَأْتِيَ عَلَى الْوُضُوءِ الْحَدِيثَ؛ شيخ حر عاملی ،وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج1، ص469.
[4] ر. ک: احمد بن محمد مهدى نراقى، مستند الشيعة فی احکام الشريعة، (مؤسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1415ق)، ج2، ص234.
[5] وَ [محمد بن الحسن] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ بُكَيْرِ بْنِ أَعْيَنَ قَالَ: قُلْتُ لَهُ الرَّجُلُ يَشُكُّ بَعْدَ مَا يَتَوَضَّأُ- قَالَ هُوَ حِينَ يَتَوَضَّأُ أَذْكَرُ مِنْهُ حِينَ يَشُكُّ؛ شيخ حر عاملی ،وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج1، ص471
[6] الحسين بن سعيد بن حمادبن سعيد بن مهران الأهوازي من موالي علي بن الحسين عليه السلام ثقة روى عن الرضا و أبي جعفر الثاني و أبي الحسن الثالث عليهم السلام و أصله كوفي و انتقل مع أخيه الحسن (رض) إلى الأهواز، ثم تحول إلى قم فنزل على الحسن بن أبان و توفي بقم، و له ثلاثون كتابا، و هي كتاب الوضوء، و كتاب الصلاة، كتاب الزكاة، كتاب الصوم، كتاب الحج، كتاب النكاح و الطلاق، كتاب الوصايا، كتاب الفرائض، كتاب التجارات كتاب الإجارات، كتاب الشهادات، كتاب الأيمان و النذور و الكفارات، كتاب الحدود و الديات، كتاب البشارات، كتاب الزهد، كتاب الأشربة، كتاب المكاسب، كتاب التقية، كتاب الخمس، كتاب المروة و التجمل كتاب الصيد و الذبائح، كتاب المناقب، كتاب المثالب، كتاب التفسير، كتاب المؤمن، كتاب الملاحم، كتاب المزار، كتاب الدعاء، كتاب الرد على الغالية، كتاب العتق و التدبير، أخبرنا بكتبه و رواياته ابن أبي جيد، القمي عن محمد بن الحسن عن الحسين بن الحسن بن أبان عن الحسين بن سعيد بن حماد بن سعيد بن مهران، قال ابن الوليد و أخرجها إلينا الحسين بن الحسن بن أبان بخط الحسين بن سعيد و ذكر أنه كان ضيف أبيه، و أخبرنا بها عدة من أصحابنا عن محمد بن علي بن الحسين عن أبيه، و محمد بن الحسن و محمد بن موسى بن المتوكل عن سعد بن عبد الله، و الحموي [الحميري عن أحمد بن محمد بن عيسى عن الحسين بن سعيد؛ محمد بن الحسن طوسی، الفهرست، (نجف اشرف، مکتبة الرضوية، چ1، ت......)، ص58-59، ش220.
[7] محمد بن الحسن طوسی، تهذيب الاحکام، ( تهران، دار الکتب الاسلامية، چ4، ت 1407ق)، ج1 ص101.
[8] فَإِذَا قُمْتَ عَنِ الْوُضُوءِ وَ فَرَغْتَ مِنْهُ- وَ قَدْ صِرْتَ فِي حَالٍ أُخْرَى فِي الصَّلَاةِ أَوْ فِي غَيْرِهَا- فَشَكَكْتَ فِي بَعْضِ مَا سَمَّى اللَّهُ- مِمَّا أَوْجَبَ اللَّهُ عَلَيْكَ فِيهِ وُضُوءَهُ- لَا شَيْءَ عَلَيْكَ فِيهِ- فَإِنْ شَكَكْتَ فِي مَسْحِ رَأْسِكَ فَأَصَبْتَ فِي لِحْيَتِكَ بَلَلًا- فَامْسَحْ بِهَا عَلَيْهِ- وَ عَلَى ظَهْرِ قَدَمَيْكَ فَإِنْ لَمْ تُصِبْ بَلَلًا- فَلَا تَنْقُضِ الْوُضُوءَ بِالشَّكِّ- وَ امْضِ فِي صَلَاتِكَ- وَ إِنْ تَيَقَّنْتَ أَنَّكَ لَمْ تُتِمَّ وُضُوءَكَ فَأَعِدْ عَلَى مَا تَرَكْتَ يَقِيناً- حَتَّى تَأْتِيَ عَلَى الْوُضُوءِ الْحَدِيثَ؛ شيخ حر عاملی ،وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج1، ص469.