« و هي تحصل بأمرينالأول خروج المني و لو في حال النوم أو الاضطرارو إن كان بمقدار رأس إبرة سواء كان بالوطء أو بغيره مع الشهوة أو بدونها جامعا للصفات أو فاقدا لها مع العلم بكونه منيا و في حكمه الرطوبة المشتبهة الخارجة بعد الغسل مع عدم الاستبراء بالبول و لا فرق بين خروجه من المخرج المعتاد أو غيره و المعتبر خروجه إلى خارج البدن فلو تحرك من محله و لم يخرج لم يوجب الجنابة و أن يكون منه فلو خرج من المرأة مني الرجل لا يوجب جنابتها إلا مع العلم باختلاطه بمنيها و إذا شك في خارج أنه مني أم لا اختبر بالصفات من الدفق و الفتور و الشهوة فمع اجتماع هذه الصفات يحكم بكونه منيا و إن لم يعلم بذلك و مع عدم اجتماعها و لو بفقد واحد منها لا يحكم به إلا إذا حصل العلم و في المرأة و المريض يكفي اجتماع صفتين و هما الشهوة و الفتور.الثاني الجماع و إن لم ينزل و لو بإدخال الحشفة أو مقدارها من مقطوعها في القبل أو الدبر من غير فرق بين الواطئ و الموطوء و الرجل و المرأة و الصغير و الكبير و الحي و الميت و الاختيار و الاضطرار في النوم أو اليقظة حتى لو أدخلت حشفة طفل رضيع فإنهما يجنبان و كذا لو أدخلت ذكر ميت أو أدخل في ميت و الأحوط في وطء البهائم من غير إنزال الجمع بين الغسل و الوضوء إن كان سابقا محدثا بالأصغر و الوطي في دبر الخنثى موجب للجنابة دون قبلها إلا مع الإنزال فيجب الغسل عليه دونها إلا أن تنزل هي أيضا و لو أدخلت الخنثى في الرجل أو أنثى مع عدم الإنزال لا يجب الغسل على الواطئ و لا على الموطوء و إذا دخل الرجل بالخنثى و الخنثى بالأنثى وجب الغسل على الخنثى دون الرجل و الأنثى«.[1]
كلام در اين بود كه خروج منى از رجل و انزال الرجل منى را، ولو اين انزال و خروج بالشّهوة نبوده باشد و اوصاف منى را نداشته باشد ولكن محرز بشود كه منى است او جنابت مىآورد، و بايد غسل جنابت كند براى صلاة و غير صلاتى كه مشروط بالطّهارة است، و مشهور هم همين را ملتزم شده اند، بلکه خلافى در مسأله نيست، ولكن در ما نحن فيه روايتى بود كه می گفتند از آن روايت استفاده مىشود كه خروج بايد بالشّهوه باشد و اگر اوصاف منى نداشته باشد، آن وقت آثار جنابت بار نمىشود و او هم صحيحه على بن جعفر بود در باب 8 از ابواب الجنابة[2]:
«مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَلْعَبُ مَعَ الْمَرْأَةِ وَ يُقَبِّلُهَا فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْمَنِيُّ فَمَا عَلَيْهِ قَالَ إِذَا جَاءَتِ الشَّهْوَةُ وَ دُفِعَ وَ فَتَرَ لِخُرُوجِهِ فَعَلَيْهِ الْغُسْلُ» اگر اينجور منى داشته باشد غسل كند، معنايش اين است كه اگر جائت الشّهوه و دفع و فتره نباشد لخروجه غسلى ندارد، اينجور گفته بودند، كه بعضىها كما ذكرنا شيخ الطّائفه [3]را اوّل باره در ما نحن فيه اين حديث را حمل كرده است بر اين كه در سؤال مىگويد ان الرجل يلعب مع المرأة و يقبّلها فيخرج منه المنى در كلام سائل است، فيخرج منه المنى يعنى بللى از او خارج مىشود، منى به معناى بلل است، كه مذى را هم مىگيرد كه نوعاً همين جور است عادةً که عند الملاعبه مذى خارج مىشود، آن وقت امام علیه السلام مىفرمايد كه اگر اين بلل فتور و شهوت و اينها داشت منى است، بايد غسل كند، و الاّ اگر اينها را نداشت اصلا منى نيست، اينجور حمل كردهاند كه شيخ الطّائفه هم همين جور حمل كرده بودند.
به اين اشكال كردهاند كه اين خلاف ظاهر است، منى را حمل كردن بر غير المنى قرينه مىخواهد، بلاقرينه حملش صحيح نيست.
عرض كرديم ديروز شيخ[4] قدس الله نفسه الشّريف قرينهاى ذكر مىكند در كلامش كه اين حديث را كه در تهذيب نقل مىكند، در ذيل تهذيب قرينه ذكر مىكند مىگويد اين شخصى كه با او ملاعبه مىكند، ان الرّجل يلعب مع المرأة معلوم است كه مرأة پيرزن يا شخص مريض و اينها كه نبوده است، اين شخص همين جور كه حوصله دارد كه با او ملاعبه بكند، اگر از او منى خارج بشود اوصاف دارد عادةً، چون كه عادةً بدون اين اوصاف از او خارج نمىشود، اين قرينهاى بر اين است كه فيخرج منه المنى آنى است كه ديروز گفتم، جماعت كثيرهاى از ناس خيال مىكنند وقتى كه در اين وقت چيزى از انسان خارج شد او منى است، بايد غسل كند، سؤال هم مىكند، كسى هم از على بن جعفر اگر خود على بن جعفر مىدانست اين را، كسى مىپرسد كه از من منى خارج شده است اينجور مىكردم حكمش چيست؟ على بن جعفر هم از امام علیه السلام مىپرسد، امام علیه السلام ملتفت است كه قضيه چه جور است، ممكن است خيال كند مذى را منى، مىفرمايد اگر خيال كند اين اوصاف را داشته باشد غسل كند، اگر اين اوصاف را نداشته باشد ليس عليه الشىء يعنى ليس بمنى، آنى كه خارج شده است منى نيست، توهّم كرده است منى بودنش را، قرينه هم هست، خلاف ظاهر هم نيست، اين قرينهاى كه ذكر كردم که عادت است و مردم نوعاً جاهل مىشوند اينجور حسبان پيدا مىكنند كه اين منى است، اين قرينه اين است كه امام علیه السلام اين را بفرمايد، شيخ هم همين را فرموده است در تهذيب اين را قرينه ذكر كرده است، حمل بلاقرينه نيست.
بعد فرمودهاند جواب صحيح اين است كه به مجرّد خروج منى رجل جنب مىشود ولو اوصاف نداشته باشد، محرز بشود منى كه آن مثالى كه مىگفتم نيم استكان يادتان باشد كه جايى است كه محرز است منى است، آن بايد جنب است بايد غسل بكند، دليلش عبارت از اين است كه اين روايت على بن جعفر ثابت نشده است كه اينجور بود كه فيخرج منه المنى، روايت على بن جعفر فيخرج منه المنى نيست، چون كه در كتاب على بن جعفر كه صاحب وسائل از او نقل مىكند و هكذا در قرب الاسناد نقل شده است فيخرج منه الشىء است، لفظ منى نيست، بدان جهت در ما نحن فيه فرمودهاند ظاهر اين است كه اين فيخرج منه الشىء بوده است و شىیخ اشتباه فرموده است فيخرج منه المنى نقل فرموده است، چرا؟ ايشان مىفرمايد كه ما كثيراً مشاهده كرديم اين اشتباهات را از شيخ در تهذيبه كه در نقل الحديث اشتباه مىكند، اين هم از آن موارد است، امر داير بشود كه اشتباه در آن نقل حميرى يا صاحب وسائل از كتاب على بن جعفر باشد يا در شيخ، اين اشتباه ظاهر اين است كه اشتباه از شيخ است، كما اين كه كثيراً ديده شده است، اگر اين را هم كسى نگوید اين روايت مجمل مىشود كه منه الشّىء بوده است كه صاحب وسائل و حميرى نقل مىكنند يا و يخرج منه المنى بوده است كه شيخ نقل كرده است، روايت وقتى كه مجمل شد اخذ مىشود به مطلقات، چون كه مقيّد بايد ظهور داشته باشد و ثابت بشود، وقتى كه مقيّد ثابت نشد رجوع به مطلقات مىشود.
اين فرمايشى كه ايشان فرمودهاند در ما نحن فيه، اين فرمايش به نظر قاصر ما تمام نيست، دو تا اشتباه است. آنهايى كه كارشان تأليف كتب است، آنها مىدانند چه مىگويم، دو تا اشتباه است، تارةً اين است كه مطلبى را كه مؤلّف از شخص ديگر و از كتاب شخص ديگر مىخواهد نقل كند، آن كتاب شخص ديگر را كه نه اين كه مضمونش را نقل كند، عين عبارتش را نقل كند، آن جايى كه عين مطلب غير را و به عبارت غير مىخواهد نقل به كتاب خودش بدهد دو تا اشتباه مىشود، يك اشتباه اين است كه در ديدن اینكه در كتاب او چيست اشتباه مىكند، من را فى مىبيند، فى را مثلاً من مىبيند، كه اشتباه در رؤيت است در رؤيت آن كتاب الغير است، و ديگرى اشتباه در نقل به كتاب خودش است، خوب همين جور كه مىنويسد قلم اشتباه مىكند ديگر، يك وقت اين است كه ذهنش جاى ديگر رفت و كلمه را انداخت، يا كلمه را چيز ديگر نوشت، آنهايى كه مشغول تأليف هستند مىدانند كه اين دو تا اشتباه است.
آنى كه معلوم از شيخ الطّائفة است اشتباه دومى است كه یعنی آن وقتى كه حديث را نقل مىدهد به تهذيب، در تهذيب قلم اندازى مىكند، يك راوى را مىاندازد، عن را بن مىنويسد، بن را عن مىنويسد، مثلاً چون كه غالب روايات على بن ابراهيم از پدرش است و به واسطه پدرش است على بن ابراهيم عن ابيه عن بن ابى عمير، على بن ابراهيم از اشخاصى هم روايت دارد كه بلاواسطه پدرش است آنها، مثل محمد بن عيسى بن عبيد، به روايت على بن محمد بن عيسى بن عبيد كه مىرسد مىگويد على بن ابراهيم عن ابيه عن محمد بن عيسى بن عبيد، آن ابيه اشتباه است، اشتباه قلم است، على بن ابراهيم از محمد بن عيسى بن عبيد بلاواسطه پدر نقل مىكند، اينجور اشتباه القلم كه از او سهو القلم تعبير مىكنند اين از شيخ معلوم است، كثير است، و امّا اشتباه در رؤيت اين است كه اصلش چیز دیگری ثابت است این كثرتى ندارد، ممكن است كسى بگويد اصلاً اينجور اشتباه از شيخ معلوم نيست كه كلام غير را جور ديگر ببيند كه عين كلام را نقل مىكند، بدان جهت ظاهر اين است كه آن نسخه كتاب على بن جعفر كه پيش شيخ بوده است، در آن نسخه اينجور بود كه فيخرج منه المنى، لفظ منى بود، اشتباه در رؤيت نكرده است، شاهدش اين است كه متعرضّ مىشود به توجيه آن خبر، در ذيل همان حديث متعرّض مىشود به توجيه آن خبر كه اين ولو فيخرج منه المنى است ولكن قرينه است كه مراد از منى مطلق البلل است كه عند الالتذاذ و عند اللعب با مرأة خارج مىشود، اين معنايش اين است كه در آن نسخه اينجور بود، منى بود، خوب وقتى كه اينجور شد، صاحب وسائل كتاب على بن جعفر را به واسطه كه نقل مىكند بر ما؟ صاحب وسائل على بن جعفر را كه نديده است، آن نسخهاى از كتابش را كه به ما نقل مىكند بايد به آن نسخه سند داشته باشد، سند صاحب وسائل به كتاب على بن جعفر خود شيخ الطائفه است، به سندى است كه مىرسد به شهيد ثانى آن جورى كه خود صاحب وسائل گفته است در اسنادش به كتب، شهيد هم سند دارد، سندش مىرسد به شيخ الطّائفه تا به ما بعد كه به صاحب الكتاب برسد، خود صاحب وسائل كتاب على بن جعفر را از طريق شيخ نقل مىكند، خوب وقتى كه از طريق شيخ نقل مىكند، شيخ خودش حديث را اينجور نقل كرده است، بدان جهت در ما نحن فيه بگوييم اين كتاب على بن جعفر فيخرج منه الشّىء بود و شيخ اشتباه كرده است، اين جايش اين جا نيست، اين جا نقل شيخ مقدم است، چون كه صاحب وسائل به طريق او نقل مىكند، و ظاهر اين است كه آن نسخهاى كه پيش شيخ بوده است در آن نسخه همين جور بود، كه شيخ الطّائفة نقل مىكند فيخرج منه المنى بود، بدان جهت متعيّن در ما نحن فيه همان است كه گفتيم، بله! اين که فيخرج منه الشّىء بود احتمال اين كه شايد در رؤيت اشتباه كرده است معصوم نيست، احتمالش مىآيد، ولكن احتمالش بعيد است، نه ظاهر است اين است كه شيخ اشتباه كرده است.
بدان جهت در ما در ما نحن فيه فيخرج منه المنى بوده است، جوابش را هم گفتيم كه رفع ید مىكنيم، حمل مىكنيم به بلل. چرا؟ به قرينهاى كه در ما نحن فيه ذكر كرديم اين حمل اللفظ بر خلاف ظاهر بلاقرينه نيست، مع القرينه است و اين قرينه را داشته باشيد اين قرينه عادت را كه عرض كردم، اين در مسأله بعدى هم به درد ما خواهد خورد، نتيجه اين مىشود كه به جنابت رجل به مطلق الانزال به خروج المنى چه مع الاوصاف باشد چه بغير اوصاف اگر محرز بشود كه منى است، بايد غسل كند.
بدان جهت در ما نحن فيه فيخرج منه المنى بوده است، ظاهر نقل اين است، منتهى منى به اعتقاد سائل به اعتقاد آن شخص، در كلام امام منى نيست، در كلام او است، امام علیه السلام در ذيل مىفرمايد به واسطه قرينه عامّه كه اگر اين اوصاف را نداشته باشد شيئى نيست يعنى منى نيست، اين معناى ما بود، اين حرف هم درست است، در ذيل كه شىء فرموده است چون كه امام علیه السلام مىگويد كه منى نيست، تو خيال كردى منى است، اين قرينه نمىشود كه در اول هم فيخرج منه الشّىء بود، نه او منى خيال مىكرد، منى هم گفته بود فيخرج منه المنى امام علیه السلام در ذيل مىفرمايد كه خيال است، آن منى نيست، حكم منی را ندارد، هذا كلّه بالنسّبة الى الرّجال، رجل اگر منى از او خارج بشود و انزال بكند ولو بلااوصاف بوده باشد حكم جنابت را دارد.
و امّا المرأة، در مرأة آيا انزال المرأة و خروج المنى من المرأة موجب جنابتش مىشود يا نمىشود؟
مشهور و معروف اين است كه بله زن هم مثل مرد به دو چيز جنب مىشود، يكى بالمجامعه، ديگرى هم بالانزال، زن اگر انزال بكند ولو مجامعتى نبوده باشد، محتلم بشود توى خواب يا شوهرش در حال یقظه با او ملاعبه بكند در آن صورت انزال بكند، جنب مىشود، مثل انزال كردن و خروج منى از مرد.
در مقابل اينها قول غير مشهور است كه صدوق عليه الرّحمه است قدس الله سرّه در مقنعش، [5]در مقنعش اينجور دارد عبارتش، و اذا احتلمت المرأة فليس عليها غسلٌ، بر او غسلى نيست، يعنى جنب نمىشود به احتلامش، بعد در ذيلش دارد كه و روى ان علیها الغسل، روايت شده است كه بايد غسل كند.
ولكن اين كلامش در مقنع است، كه در همان جوامع الفقه است كه ملاحظه بفرماييد، در آنجا در جنابت اين حرف را مىگويد، ولكن در من لا يحضر الفقيه[6] كه مىرسد، فقط يك روايتى را نقل مىكند كه آن يك روايت مضمونش اين است كه «انّ المرأة تری فی المنام ما یری الرّجل فاذا احتلمت فعليها الغسل»، روايت معارضه را كه روايات معارضه داريم كه زن جنب نمىشود و اينها که اين جنابت مال مرد است به زنها مربوط نيست اين جنابت بالانزال، هيچ كدام از آن روايات را نقل نكرده است، اين كه در من لا يحضر الفقيه فقط روايتى كه دالّ بر جنابت بالانزال است نقل كرده است، و روايات معارضه را اصلاً نقل نكرده است هيچ كدام را و در اول كتابش هم نوشته است آنى را كه من مىگويم حجّت بينى و بين رب است، ظاهرش اين است كه آن خلاف آن فتوايش است كه در مقنع گفته است، برگشته است از او.
بدان جهت در ما نحن فيه مشهور ملتزم هستند.
ما در مرأة در دو مقام بايد بحث كنيم، مقام اول اين است كه اصلا زن بالانزال جنب مىشود يا نه، مقام ثانى اين است كه لو فرض اگر جنب مىشود بالانزال در اين انزالش بايد وصف يعنى شهوت بوده باشد يا وصف معتبر نيست، مثل مرد است، ولو زن مريض است، ولكن از او منى خارج شد بلاشهوة مثل مرد است، بايد غسل بكند، اين مقام ثانى است.
فعلاً كلام ما در مقام اول است كه آيا زن بالانزال جنب مىشود يا نمىشود؟
مىشود گفت بر اين كه سه طايفه از اخبار داريم ولو معروف اين است كه دو طايفه است، ما سه طايفهاش كرديم، يعنى تقسيم به اعتبار مدلولشان است:
يك طايفه از اين اخبار، اخبارى است كه دلالت مىكند فرقى ما بين مرد و زن نيست كما اين كه فرض بفرماييد مرد محتلم مىشود و انزال مىكند جنب مىشود، زن هم مثل او است، هيچ فرقى ما بين زن و مرد نيست، صاحب وسائل قدس الله نفسه الشّريف اين روايات را نقل كرده است در باب 7 از ابواب الجنابة، يكى از اين روايات در ما نحن فيه صحيحه محمد بن اسماعيل بن بزیع است:
صحيحه محمد بن اسماعيل بن بزیع در باب 7 روايت 3[7] است.
و عن محمد بن يحيى كلينى نقل مىكند از محمد بن يحيى العطّار محمد بن يحيى العطّار نقل مىكند از احمد بن محمد بن عيسى، احمد بن محمد بن عيسى هم از محمد بن اسماعيل بزیع، محمد بن اسماعيل بزیع هم كه از اصحاب امام رضا سلام الله عليه بود، «سَأَلْتُ الرِّضَا ع عَنِ الرَّجُلِ يُجَامِعُ الْمَرْأَةَ- فِيمَا دُونَ الْفَرْجِ» مردى مجامعت مىكند با زنش نزديكىهاى فرج، به آن مركز نرسيده است، «وَ تُنْزِلُ الْمَرْأَةُ- هَلْ عَلَيْهَا غُسْلٌ قَالَ نَعَمْ». ، مرأة انزال مىكند، ديگر مقام، مقام شهوت است، آيا براى زن غسلى هست؟ فرمود بله، غسل هست بايد غسل كند.
يكى از رواياتى كه باز در ما نحن فيه دلالت مىكند بر اين كه زن جنب مىشود، روايت 5 است كه صحيحه حلبى[8] از او تعبير مىشود، كلينى «عن عدّة من اصحابنا عن احمد بن محمد» كه يا عيسى است، يا خالد، ظاهراً هم عيسى است. احمد بن محمد بن عيسى است، نقل مىكند. او هم باشد عيبى ندارد. هر دو ثقه هستند. «عن بن ابى عمير»، بن ابى عمير هم نقل مىكند »عن حمّاد بن عثمان عن الحلبى»، اين را مىدانيد، يعنى بايد بدانيد، هميشه بن ابى عمير در اسناد روايات بن ابى عمير عن حمّاد عن الحلبى باشد، آن حماد بن عثمان است كه اينجا تصريح شده است، حماد بن عيسى نيست. «عن ابى عبد الله علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَرْأَةِ تَرَى فِي الْمَنَامِ مَا يَرَى الرَّجُلُ» زن مىبيند در خواب، آنى را كه مردها در خواب مىبينند، «قَالَ إِنْ أَنْزَلَتْ فَعَلَيْهَا الْغُسْلُ- وَ إِنْ لَمْ تُنْزِلْ فَلَيْسَ عَلَيْهَا الْغُسْلُ» اگر انزال بكند بر او غسل است، و ان لم تنزل فليس عليها الغسل، اگر انزال هم نكند غسلى ندارد، اين روايات را هم مىبينيد كه مطلق است، شهوت داشته باشد يا نداشته باشد، اين كه خواندم.
باز از رواياتى كه دلالت مىكند بر اين كه زن محتلم مىشود و براى او غسل است موثقه معاوية بن حكيم است، مىخوانم درست توجه كنيد، در خود اين روايت مطلبى هست، اين روايت، روايت 14 است[10] در همين باب 7.
«وَ عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ هَارُونَ بْنِ مُوسَى» ، شيخ الطّائفه قدس الله نفسه الشّريف در كتاب تهذيب در جلد اول ربّما تمام سندش را نقل مىكند، چون كه در بعضى موارد جلد اول و در ساير مجلدّات تهذيب ديده است كه تمام سند را نقل كردن طول مىكشد، روايت را نقل كرده است به اسم آن راوى كه سند را به او بدء كرده است، مثلاً گفته است عن حسن بن محبوب عن عبد الله بن سنان، يعنى اين روايت را از كتاب حسن بن محبوب نقل مىكنم، بعد در مشيخهاش سندش را به كتاب حسن بن محبوب ذكر كرده است كه مختصر بشود، در بعضى جاها در جلد اول يعنى در موارد زیادی تمام سند را نقل كرده است، از آن روايات يكى اين روايت است، مىگويد عن جماعةٍ من نقل مىكنم از جماعتى كه آن جماعت نقل مىكنند عن ابى محمد هارون بن موسى، اين ابى محمد هارون بن موسى تلعکبری رضوان الله عليه است، كه اين معاصر با شيخ المفيد قدس الله نفسه و از مشايخ شيخ المفيد حساب مىشود اين تلعکبری نقل مىكند از جماعتى از هارون موسى تلعکبری كه جليل القدر است، آن هم نقل مىكند از «عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ» احمد بن محمد بن سعيد بن عقده كه از اجلاء است كه رجالى هم دارد، اين يك سند. «وَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبْدُونٍ» سند ديگر هم اين است كه و عن احمد بن عبدون، شيخ مىگويد از احمد بن عبدون نقل مىكنم، اين همان عبد الواحد است، از او تعبير مىكنند احمد بن عبد الواحد كه شخص جليل القدر و از مشايخ شيخ است. «عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الزُّبَيْرِ» علی بن محمد بن زبیر قرشى است. «عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ» بن محمد بن زبير هم نقل مىكند از على بن حسن بن فضّال، اين على بن محمد بن زبير توثيق ندارد. «جَمِيعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَبْدِ الْكَرِيمِ الْأَوْدِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ» اين دو تا سند جميعاً نقل مىكند از احمد بن حسين بن عبد الكريم الاودی.
در اين حديث من سه تا مطلب براى شما مىگويم كه توى ذهنتان باشد و هر سه به منزله قاعده است كه مىشود ثلاث قواعد:
در كتاب تهذيب اگر مراجعه بفرماييد شيخ در كتاب تهذيب در اين مجلّداتش روايات كثيرهاى را نقل كرده است از كتاب على بن الحسن بن الفضّال و بدء سند را به على بن حسن فضال ذكر كرده است كه يعنى از كتاب او نقل مىكنم اين احاديث را، بعد در مشيخه سندش را ذكر كرده است به على بن حسن بن فضّال، آنجا گفته است احمد بن عبدون عن على بن محمد بن زبير عن على بن حسن بن فضّال، روى اين اساس اين رواياتى كه شيخ از على بن حسن بن فضال در تهذيب دارد، گفتهاند به اينها نمىشود اعتبار كرد، چرا؟ چون كه سند شيخ به كتاب على بن حسن بن فضّال فيه بن زّبير على بن محمد بن زبير است و اين توثيق ندارد، بدان جهت اين روايات از كار مىافتد، چون كه روايات كثير است و روايات، روايات معتنی بها است و خيلى به درد فقيه مىخورد، جماعتى در فكر علاج افتادهاند كه اين اشكال را چه بگوييم، چون نمی شود به این روایات عمل كرد، چون كه سند ضعيف است، دو تا جواب ذكر شده است كه يكى جوابى است كه سابقاً ما بحث كرديم و گفتيم جواب، جواب صحيح است:
يكى از جوابها را مرحوم اردبيلى در جامع الرّوات مىگويد بعد التضرّع الى الرّب و اينها اين جواب را پيدا كردم، آن جواب اين است، اين جامع الرّوات رواياتى را در تهذيب پيدا كرده است از على بن حسن بن فضّال كه دو تا سند دارد شيخ به آنها، مثل اين روايت و عن جماعة عن ابی محمد هارون بن موسی عن احمد بن محمد بن سعید این یک سند، عن احمد بن عبدون عن علی بن محمد بن زبیر عن علی بن حسن بن فضال این دو تا سند، بعد مىگويد جميعاً اين دو تا هر دو تا نقل مىكنند عن احمد بن الحسين بن عبد الكريم الاودی عن الحسن بن محبوب عن معاوية بن حكيم، وقتى كه دو تا سند پيدا كرده است آن سند اولى كه خوب است جماعةٌ عن ابى محمد هارون بن موسى عن احمد بن محمد بن سعيد، خوب است، خوب اين اردبيلى و ديگران كه قبول كردهاند فرمايش ايشان را گفتهاند خوب اين روايت را که شيخ نقل كردهاند از على بن حسن بن فضّال نقل كردهاند، كی نقل كرده است؟ جماعتى نقل كرده است از ابى هارون ابى هارون هم نقل كرده است از همان احمد بن محمد بن سعيد، از على بن فضّال نقل كردهاند، خوب اين روايتى را كه نقل كردهاند، خوب اين روايت يك روايت كه نقل نكردهاند، اين روايت كتاب على بن حسن بن فضال است، فقط يك روايت را که از كتابش نقل نكردهاند، معلوم مىشود كه تمام كتابش را اينها نقل كردهاند كه يكى هم اين است، منتهى شيخ نگفته در جاهاى ديگر، چون كه اين روايت، روايت على بن حسن بن فضال است اينها كه نقل كردهاند كتاب را نقل كردهاند، يك روايت که نقل نمىكنند، بدان جهت نتيجه گرفته است كه سند شيخ به كتاب على بن حسن بن فضّال صحيح است، همه جا، چرا؟ چون كه سند آخر دارد، سند آخرش اين است، چون كه رواياتى پيدا كرده است به سند آخر كه آن سند معتبر است، بدان جهت در ما نحن فيه گفته است صحيح است.
خوب مىدانيد كه اين حرف درست نيست. چرا؟ چونكه كه گفت كه اين جماعتى كه از احمد بن سعيد و بن عقده نقل مىكنند، اين روايت را از كتاب على بن حسن بن فضال نقل مىكنند، كه گفت اين را؟ نه ممكن است اين را از كتاب حسن بن محبوب نقل كنند، كتاب حسن بن محبوب را نقل كردهاند و اين روايت هم در كتاب حسن بن محبوب بود، اينها كتاب حسن بن محبوب را به اين واسطه نقل مىكنند ، چون كه حسن بن محبوب هم صاحب كتاب است ديگر، بلكه در اين روايت ظاهر اين است كه كتاب حسن بن محبوب را نقل مىكنند، چون كه احمد بن حسين عبد الكريم اودی راوى كتاب حسن بن محبوب است، بدان جهت اين على بن فضّال خودش يك كتابى دارد و كتاب حسن بن محبوب را هم نقل كرده است، در آن كتاب حسن بن محبوب كه ناقلين كتاب حسن بن محبوب خود على بن حسن واسطه بوده است، اصل اين روايت ممکن است در كتاب خودش نبود، فقط در كتاب حسن بن محبوب بود، نقل كرده است، كسى مؤلّف باشد كتابى داشته باشد ولكن روايتى را نقل كند از كتاب ديگرى كه آن كتاب آن روايت را اگر كتاب خودش ضبط نكند عيبى ندارد، خوب ولو ضبط هم كرده باشد در كتاب خودش هم، ولكن اين جماعت كتاب على بن حسن بن فضّال را كه نقل نمىكنند، كتاب حسن بن محبوب را نقل مىكنند، روايتى كه در كتاب حسن بن محبوب است او را نقل مىكنند، بدان جهت اين رواياتى كه على بن حسن فضال در كتاب خودش دارد همه روايات از كتاب حسن بن محبوب كه نيست، بدان جهت در ما نحن فيه اين را كه ايشان فرمودهاند و نتيجه گرفتهاند که بعد التضرّع الى الله پيدا كردم راهش را اين راه درست نيست، اولاً نقل صاحب الكتابى روايتى را دلالت نمىكند كه آن روايت در كتاب خودش هست و ثانياً دلالت نمىكند كه آنهايى كه آن روايت را نقل مىكنند از كتاب آن شخص نقل مىكنند. ممكن است راوى كتاب شخص آخرى باشد كه بعده هست و آن شخص آخر را كه حسن بن محبوب است روايات او را نقل كردهاند، آن رواياتى كه از على بن حسن بن فضال در كتاب حسن بن محبوب است آنها را نقل كرده اند، امّا آن رواياتى كه از حسن بن محبوب نيست از آنها هيچ يكى را نقل نكرده است، بدان جهت در ما نحن فيه اين يك قاعدهاى است كه تصحیح سند به اين نحو درست نمىشود.
امّا مطلب ديگر، مطلب ديگر در سند اين روايت است، در سند اين روايت دارد بر اين كه على بن محمد بن زبير عن على بن حسن بن فضّال جميعاً عن احمد بن حسين بن عبد الكريم الاودی، ما در كتب رجاليه احمد بن حسين عبد الكريم اودی نداريم، آنى كه داريم احمد بن حسين بن عبد الملك الاودی است كه اين احمد بن حسين عبد الملك الاودی كه از اجلاء است راوى كتاب حسن بن محبوب است، ولكن در اين روايت گفته شده است بر اين كه احمد بن حسين بن عبد الكريم، عبد الملك نيست، شيخ نقل مىكند، بدان جهت جماعتى كه متعرضّ شدهاند گفتهاند اين اشتباه است در سند، که مثلاً شيخ اين را كه عبد الكريم نقل كرده است، اين هم از آن اشتباهات است كه شيخ اشتباه كرده است، اين عبد الملك است، عبد الكريم نيست، ولكن كما تتبعنا اين قاعده دومى است که ضمن عرضم مىگويم، قاعده دومى اين است كه شما تهذيب را ملاحظه بفرماييد روش شيخ اين است آن اسامى كه در آنها الله است، الرحمن است، اسماء خداوند است عبد الله، عبد الرحمن و امثال ذلك، در آنها تبديل مىكند، عبد الرحمن را عبد الله مىكند، عبد الله را عبد الرحمن مىكند، اين خودش در اسماء خداوند همين جور دأب شيخ اين است در تهذيب، ما هم مواردش را نوشتيم، بعضىها مىگويند كه اين اشتباه نيست، ملك را تبديل كرده است به كريم روى عادتى كه شيخ دارد، بدان جهت عبد الله بن ابى عبد الله ما در رجال عبد الله بن ابى عبد الله نداريم، عبد الرحمن بن ابى عبد الله داريم، مىگويند كه خوب اين اشتباه است، اين اشتباه نيست، دأب شيخ قدس الله نفسه الشّريف در تهذيب اين است كه آن اسمائى كه در آنها اسماء الله است، آنها را به همديگر تبديل مىكند، ما نحن فيه هم همين جور است، اين احمد بن حسين بن عبد الملك الاودی است كه راوى كتاب حسن بن محبوب است و شخص ثقهاى است، اين هم نقل مىكند از حسن بن محبوب عن معاوية بن حكيم.
یک مطلب سومى هم هست، و آن اینکه معاوية بن حكيم كه از اصحاب امام صادق سلام الله عليه بوده باشد كه اين روايت را نقل مىكند ما در رجال نداريم، حسن بن محبوب هم از معاوية بن حكيم هيچ روايتى ندارد. راوى حسن بن محبوب از كسى نقل روايتى را بكند به اسم معاوية بن حكيم جايى نداريم، غير از همين جا كه پيدا شده است، اين هم نسخهاش مختلف است، در استبصار كه شيخ نقل كرده است، نقل كرده است بر اين كه عن معاويه، نسخهاى از تهذيب است معاوية بن عمّار، حسن بن محبوب از دو معاويه نقل مىكند، يكى معاوية بن عمّار است، يكى معاوية بن وهب هر دو اجلاء هستند، اين كه شيخ در اين نسخه اگر از خود شيخ بوده باشد و حال به مقتضاى نسخه ديگر اين است كه از خود شيخ نيست، اگر از خود شيخ بوده باشد اشتباه القلم است، اين معاوية بن عمّار يا معاوية بن وهب است كه حسن بن محبوب از آنها نقل مىكند. روايت من حيث السّند موثّقه مىشود، چون كه على بن حسن بن فضّال است، مذهب او فاسد است، مىشود موثّقه، او دارد بر اين كه «قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ إِذَا أَمْنَتِ الْمَرْأَةُ وَ الْأَمَةُ» - وقتى كه از مرأة منى خارج شد و از أمه منى خارج شد «مِنْ شَهْوَةٍ جَامَعَهَا الرَّجُلُ أَوْ لَمْ يُجَامِعْهَا» مردش او را وطى كند يا وطى نكند «فِي نَوْمٍ كَانَ ذَلِكَ أَوْ فِي يَقَظَةٍ فَإِنَّ عَلَيْهَا الْغُسْلَ»، از رواياتى است كه دلالت مىكند زن جنب مىشود، و وقتى كه جنب شد بايد غسل بكند.
باز از رواياتى كه دلالت مىكند بر اين كه براى زن غسل است و بايد غسل بكند يكى از اين روايات هم صحيحهاى است كه از محمد بن اسماعيل نقل مىكند شيخ «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع عَنِ الْمَرْأَةِ تَرَى فِي مَنَامِهَا فَتُنْزِلُ عَلَيْهَا غُسْلٌ قَالَ نَعَمْ».، اين همان روايت كلينى است، دو تا روايت نيست، منتهى شيخ هم نقل كرده است اين مال او است، آن مال كلينى بود، شيخ به سندى نقل كرده است كه [11]احمد بن محمد بن عيسى است، اين به سند ديگرى نقل كرده است كه به سند حسين بن سعيد نقل كرده است، اين همان روايت است.
و بعضى روايات ديگرى كه مدلول اينها اين است كه لا فرق بين الرّجل و المرأة اگر مرد زن از او منى خاج بشود كالرجل است.
يك روايتى هم دارد، آن هم صحيحه است، روايت 2 است در باب 7، صحيحه اسماعيل بن سعد اشعرى است روايت 2، .[12]كلينى نقل مىكند عن عدّة من اصحابنا عن احمد بن محمد، احمد بن محمد بن عيسى باشد يا خالد عيبى ندارد، عن اسماعيل بن سعد الاشعرى كه از اجلاء است و از اصحاب امام رضا سلام الله عليه است كه شايد اسماعيل بن سعد برادر همان سعد بن سعد بوده باشد كه همين جا مدفون است، «عَنِ الرَّجُلِ يَلْمِسُ فَرْجَ جَارِيَتِهِ- حَتَّى تُنْزِلَ الْمَاءَ» حتّى اين كه جاريه آب را نازل مىكند، من غير ان يباشر بدون اين كه جماعى صورت بگيرد يعبث بها بيده فقط با دستش با او بازى مىكند «مِنْ غَيْرِ أَنْ يُبَاشِرَ- يَعْبَثُ بِهَا بِيَدِهِ حَتَّى تُنْزِلَ- قَالَ إِذَا أَنْزَلَتْ مِنْ شَهْوَةٍ فَعَلَيْهَا الْغُسْلُ» اين جا قيد شهوت است، اذا انزلت من شهوتٍ، بدان جهت اين را طايفه ثالثه گرفتهاند، ما اين را طايفه ثالثه نمىگيريم، از طايفه اولى نقل مىكنيم، اذا انزلت من شهوةٍ فلا بعث فعليه الغسل بايد غسل بكند، اينها رواياتى است كه دلالت مىكند بعضى روايات ديگر هم هست مراجعه بفرماييد دلالت مىكند حكم اين ماء المرأة كالرّجل است، ولكن اينها معارض دارد، و الحمد الله ربّ العالمين.
[1] سيد محمد کاظم يزدی، العروة الوثقى، (بيروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چ2، ت1409ق)، ج1، ص277-280.
[2] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَلْعَبُ مَعَ الْمَرْأَةِ وَ يُقَبِّلُهَا فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْمَنِيُّ فَمَا عَلَيْهِ قَالَ إِذَا جَاءَتِ الشَّهْوَةُ وَ دُفِعَ وَ فَتَرَ لِخُرُوجِهِ فَعَلَيْهِ الْغُسْلُ وَ إِنْ كَانَ إِنَّمَا هُوَ شَيْءٌ لَمْ يَجِدْ لَهُ فَتْرَةً وَ لَا شَهْوَةً فَلَا بَأْسَ؛ شيخ حر عاملی ،وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج2، ص194.
[3] محمد بن الحسن طوسی، تهذيب الاحکام، ( تهران، دار الکتب الاسلامية، چ4، ت 1407ق)، ج1 ص120.
[4] قَوْلُهُ ع وَ إِنْ كَانَ إِنَّمَا هُوَ شَيْءٌ لَمْ يَجِدْ لَهُ فَتْرَةً وَ لَا شَهْوَةً فَلَا بَأْسَ مَعْنَاهُ إِذَا لَمْ يَكُنِ الْخَارِجُ الْمَاءَ الْأَكْبَرَ لِأَنَّ مِنَ الْمُسْتَبْعَدِ فِي الْعَادَةِ وَ الطَّبَائِعِ أَنْ يَخْرُجَ الْمَنِيُّ مِنَ الْإِنْسَانِ وَ لَا يَجِدَ مِنْهُ شَهْوَةً وَ لَا لَذَّةً وَ إِنَّمَا أَرَادَ أَنَّهُ إِذَا اشْتَبَهَ عَلَى الْإِنْسَانِ فَاعْتَقَدَ أَنَّهُ مَنِيٌّ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ فِي الْحَقِيقَةِ مَنِيّاً يَعْتَبِرُهُ بِوُجُودِ الشَّهْوَةِ مِنْ نَفْسِهِ فَإِذَا وَجَدَ وَجَبَ عَلَيْهِ الْغُسْلُ وَ إِذَا لَمْ يَجِدْ عَلِمَ أَنَّ الْخَارِجَ مِنْهُ لَيْسَ بِمَنِيٍّ؛ محمد بن الحسن طوسی، تهذيب الاحکام، ( تهران، دار الکتب الاسلامية، چ4، ت 1407ق)، ج1 ص120.
[5] و إن احتلمت المرأة فأنزلت فليس عليها غسل؛ محمد بن علی ابن بابويه قمی (صدوق)، المقنع، (مؤسسه امام هادی(ع)، چ1، ت1415ق)، ص42.
[6] وَ عَنِ الْمَرْأَةِ تَرَى فِي الْمَنَامِ مَا يَرَى الرَّجُلُ قَالَ إِنْ أَنْزَلَتْ فَعَلَيْهَا الْغُسْلُ وَ إِنْ لَمْ تُنْزِلْ فَلَيْسَ عَلَيْهَا غُسْلٌ؛ محمّد بن على بن بابويه صدوق قمّى ، من لا يحضره الفقيه، (قم، دفتر انتشارات اسلامى چ2، ت1413ق)، ج1،ص 186.
[7] وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا ع عَنِ الرَّجُلِ يُجَامِعُ الْمَرْأَةَ- فِيمَا دُونَ الْفَرْجِ وَ تُنْزِلُ الْمَرْأَةُ- هَلْ عَلَيْهَا غُسْلٌ قَالَ نَعَمْ؛ شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج2، ص186.
[8] وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَرْأَةِ تَرَى فِي الْمَنَامِ مَا يَرَى الرَّجُلُ- قَالَ إِنْ أَنْزَلَتْ فَعَلَيْهَا الْغُسْلُ- وَ إِنْ لَمْ تُنْزِلْ فَلَيْسَ عَلَيْهَا الْغُسْلُ؛ شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج2، ص187.
[9] در جای ديگر مرحوم ميرزا از اين روايت تعبير به صحيحه نموده است.
[10] وَ عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ هَارُونَ بْنِ مُوسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ وَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبْدُونٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الزُّبَيْرِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ جَمِيعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَبْدِ الْكَرِيمِ الْأَوْدِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ إِذَا أَمْنَتِ الْمَرْأَةُ وَ الْأَمَةُ مِنْ شَهْوَةٍ- جَامَعَهَا الرَّجُلُ أَوْ لَمْ يُجَامِعْهَا- فِي نَوْمٍ كَانَ ذَلِكَ أَوْ فِي يَقَظَةٍ فَإِنَّ عَلَيْهَا الْغُسْلَ؛ شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج2، ص189.
[11] شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج2، ص190.
[12] وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ سَعْدٍ الْأَشْعَرِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا ع عَنِ الرَّجُلِ يَلْمِسُ فَرْجَ جَارِيَتِهِ- حَتَّى تُنْزِلَ الْمَاءَ مِنْ غَيْرِ أَنْ يُبَاشِرَ- يَعْبَثُ بِهَا بِيَدِهِ حَتَّى تُنْزِلَ- قَالَ إِذَا أَنْزَلَتْ مِنْ شَهْوَةٍ فَعَلَيْهَا الْغُسْلُ؛ شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج2، ص186.