درس هزار و سوم

صلاة ميت

«يجب الصلاة على كل مسلم من غير فرق بين العادل و الفاسق و الشهيد و غيرهم حتى‌المرتكب للكبائر بل و لو قتل نفسه عمدا و لا يجوز على الكافر بأقسامه حتى المرتد فطريا أو مليا مات بلا توبة و لا تجب على أطفال المسلمين إلا إذا بلغوا ست سنين نعم تستحب على من كان عمره أقل من ست سنين و إن كان مات حين تولده بشرط أن يتولد حيا و إن تولد ميتا فلا تستحب أيضا و يلحق بالمسلم في وجوب الصلاة عليه من وجد ميتا في بلاد المسلمين و كذا لقيط دار الإسلام بل دار الكفر إذا وجد فيها مسلم يحتمل كونه منه».‌^[1]

ادامه بحث گذشته

كلام در اين مسأله بود صبیّى كه بعد از حيات و تولّد حيّاً بميرد آيا بر او صلاة ميت واجب است كه صلاة ميّت را بر آن صبی اتيان كنند، يا اين كه نه وجوبى ندارد، عرض كرديم در مسأله اقوال ثلاثه است:

 يك قول كه قول مشهور است، اين است كه صبی اگر شش سال را تمام بكند، و كذلک الصبیه شش سال را تمام بكند، بر او نماز خوانده مى‏شود بر ميّت او كما اين كه بر ميّت بالغه اين نماز خوانده مى‏شود و اين وجوب الصّلاة على ميّته ثابت است، و امّا در مقابل اين قول مشهور دو قول ديگر بود:

 يك قول اين است كه صبی وقتى كه حيّاً متولد شد، چه جورى كه تغسيلش واجب است، چه جورى كه تكفينش واجب است، صلاة على ميّته هم واجب است، تفصيلى ما بين تغسيل و تكفين و الصلاة عليه نيست، اين قولى است كه اختيار كرده است از اصحابنا ابن الجنيد^[2]  و فتاواى عامّه بر طبق اين قول است كه صبی وقتى كه به دنيا آمد صلاة بر ميت او خوانده مى‏شود.

 قول ثالث قول ابن عقيل است از اصحابنا رضوان الله عليه،^[3]  فرموده است صلاة على ميّتٍ تابع خود آن ميت است، اگر بر خود آن ميّت قبل الموت صلاة واجب بود كه صلواتش را اتيان كند واجب است بر ميّت او هم نماز خوانده بشود، و امّا اگر بر آن ميّت عند مردن صلاة مستحب بود صلوات يوميه، مثل صبیى كه شش سالش را تمام كرده باشد كه مستحب است شرعاً، اگر اين جور بوده باشد، صلاة بر ميّت او مستحب است، صلاة على الميّت تابع صلاتى كه مشروع بود به خود آن ميّت فى حال حياته، اگر واجب بود صلوات بر او بر ميتش هم صلاة واجب مى‏شود، قهراً بعد البلوغ واجب مى‏شود بر صبی و صبیه، صبی و صبیه بعد از بلوغ مردند بايد به ميّتشان نماز خوانده بشود، و امّا اگر قبل البلوغ مردند صلاة بر آنها مشروع بود مستحب بود، منتهى مشروعيّت از شش سالگى است كما سنبيّن، بدان جهت از شش سال به بعد مردن صلاة بر ميّت آنها مستحب است.

بررسی ديدگاه مشهور

فعلاً كلام ما در اين فتواى مشهور است، بحث، بحث مهمّى است، چون كه اين كلماتى كه در ما نحن فيه گفته مى‏شود، معلوم مى‏شود كه اين كلمات در خيلى جاها بايد مصرف بشود، نظير اين حرف‏ها گفته بشود و اشاره هم مى‏كنم، بحث، بحث مفيدى است، آنى كه مشهور به او ملتزم شده‏اند گفته شده است بر اين كه بر اين فتواى مشهور دلالت مى‏كند صحيحه حلبى و زراره، كه صحيحه حلبى و زراره دلالت مى‏كند بر اين تفصيلى كه مشهور ملتزم شده‏اند، اين در با 13 از ابواب صلاة الجنازه، محمد ابن على ابن الحسين كه صدوق عليه الرّحمه است، روايت اولى[4] است.

صحيحه زراره و حلبی

 باسناده عن زراره و عبيد الله ابن على الحلبى كه سند صدوق به اينها صحيح است، سند صدوق به محمد ابن مسلم ضعيف است، امّا به زراره سندش صحيح است و سندش به عبيد الله ابن على الحلبى هم صحيح است، آنجا جميعاً اين دو تا بزرگوار نقل مى‏كنند عن ابى عبد الله علیه السلام انّه سئل عن الصّلاة على الصبی متى يصلّى عليه، اين كلمه عليه را متوجّه باشيد، سؤال شد از نماز خواندن بر صبی كه چه وقت يصلّى عليه، چه وقت بر صبی نماز مى‏خواند يعنى بر صبی ميّت چه وقت نماز مى‏خوانند، قال اذا عقل الصّلاة، آن وقتى كه مميزّ بود، يعنى صلاة را فهميد، مميّز در باب صلاة و صوم يعنى صلاة و صوم را فهميد كه چه هستند، چه عبادتى هستند، اينها را فهميد، قلت متى تجب الصّلاة عليه، زراره و حلبى مى‏گويند متى‏ تجب الصّلاة عليه، يعنى متى تجب عليه الصّلاة خودش بايد كى نماز بخواند؟ صبی بايد كى نماز بخواند؟ قال اذا كان ابن ستّ سنين، وقتى كه شش ساله شد صبی بايد نماز بخواند، اين دوّمى كه متى تجب الصّلاة عليه، يعنى متى تجب عليه الصّلاة خودش بايد كى نماز بخواند؟ آنجايى بخواند كه شش ساله بوده باشد، مى‏دانيد كه اذا عقل الصّلاة و هكذا بلغ ستّ سنين نسبت ما بين اينها عموم و خصوص من وجه است، ممكن است صبیى خيلى فهيم باشد قبل از شش سالگى بفهمد كه صلاة و صوم چيست ممكن است سبيى قوى بوده باشد و در شش سالگى هم بفهمد كه نماز و صوم چه جور است، مثل اكثر سبايايى كه در بلادى زندگى مى‏كنند كه آنجا اهل علم منتشر نیست، اهلشان خيلى اهل ديانت نيستند، آن صحيحه اصلاً نمى‏فهمند كه اين صلاة و صوم يعنى چه، بدان جهت در ماه رمضان بالغ هم شد افطار مى‏كند، خيال مى‏كند محذورى ندارد، گرفتى گرفتى، نگرفتى هم گرسنه ات شد عيبى ندارد بخورى صوم را، اين ما بين عقل الصّلاة و ما بين بلوغ ستّ سنين عموم و خصوص من وجه است، بدان جهت در ما نحن فيه گفتن اين كه شش سالش را تمام كرد بر ميّتش بايد نماز خواند حتماً بايد شش سال را تمام بكند كه مشهور ملتزم هستند استدلال به اين روايت اشكال دارد، چون كه در ما نحن فيه اذا عقل الصّلاة فرموده است.

ولكن اين زراره‏اى كه با حلبى بود، يك روايت ديگرى دارد، يك صحيحه ديگرى دارد، آن صحيحه اين غبارى را كه گفتيم اين غبار و اين ابهام را از بين مى‏برد، آن صحيحه كدام صحيحه است؟ آن صحيحه روايت دومى است در اين باب، اين صحيحه[5] نكاتى دارد درست متوجّه باشيد:

صحيحه زراره

 «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ جَمِيعاً عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ زُرَارَةَ» ، زراره اين قضيه را نقل مى‏كند. «قَالَ: مَاتَ بُنَيٌّ  لِأَبِي جَعْفَرٍ ع فَأُخْبِرَ بِمَوْتِهِ» براى امام باقر سلام الله عليه پسرى بود كه فوت كرد در بچّگى، فاُخبر بموته، امام علیه السلام خبر داده شد كه پسر شما فوت كرده است. «فَأَمَرَ بِهِ فَغُسِّلَ وَ كُفِّنَ وَ مَشَى مَعَهُ وَ صَلَّى عَلَيْهِ»  و كفّن امر كرد كه ببرند بشورند كفن بكنند، و مشى معه و صلّى عليه، امام خودش به آن پسر ميّتش رفت و بر پسر ميّتش نماز خواند، «وَ طُرِحَتْ خُمْرَةٌ» ،يعنى سجّاده، سجّاده‏اى را براى امام علیه السلام انداختند كه نماز خواند، «فَقَامَ عَلَيْهَا- ثُمَّ قَامَ عَلَى قَبْرِهِ حَتَّى فَرَغَ مِنْهُ» بعد از دفن هم بر قبرش دعا كرد، قام عليها یعنی دعا کرد لذا فلا تقم على قبره يعنى دعا كردن بعد از دفن كه همان جور كه مرسوم است، حتّى فرغ منه، حتّى اين كه از اين عمل فارغ شد ثمّ انصرف برگشت به طرف خانه، زراره مى‏گويد وانصرفت معه، با امام من برگشتم. «ثُمَّ انْصَرَفَ وَ انْصَرَفْتُ مَعَهُ حَتَّى إِنِّي لَأَمْشِي مَعَهُ- فَقَالَ أَمَا إِنَّهُ لَمْ يَكُنْ يُصَلَّى عَلَى مِثْلِ هَذَا» برگشتم نه اين كه مستقلاً برگشتم، با امام يكى بودم برگشتم، يعنى با او مصاحب بودم، امام علیه السلام موقع برگشتن درد دل كرد، فقال اما انّه لم يكن يصلّى على مثل هذا، من امام باقر به مثل اين بچّه‏اى كه مرده است نماز نمى‏خواندم، و كان ابن ثلاث سنين، زراره مى‏گويد پسر امام هم سه ساله بود، كان علىٌّ علیه السلام يأمر به فيدفن و لا يصلّى عليه، جدّمان على علیه السلام در اين اطفالى كه هست امر مى‏كرد كه همين غسل كنند و كفن كنند و دفن كنند و نماز نمى‏خواند، و لكنّ النّاس صنعوا شيئاً، ولكن اين مردم كارى كردند، اين عامّه را مى‏گويد، اينها همين فتوا دادند شايع شد ما بين آنها كه به بچّه هم بايد نماز خواند، تغسيلش و تكفينش و صلاة در او يكى است، فنحن نصنع مثلهم، ما هم لا محال مثل آنها مى‏كنيم، اين تقيه مى‏شود، اين كارى كه مى‏كنم اين تقيه كه ما شيعه متّهم نشويم كه نه ما دين را قبول نداريم بر موتى نماز نمى‏خوانيم، كان يأمر فيدفن و لا يصلّى عليه، ولكنّ النّاس صنعوا شيئاً فنحن نصنع مثلهم، خب زراره فهميد ديگر، زراره فقيه بود كه اين صلاة مشروع نيست شرعاً فى نفسها، اين صلاة تقيه است، سؤال كرد قلت فمتى تجب عليه الصّلاة؟ بر اين صبی وقتى كه مى‏ميرد كى صلاة واجب است؟ فقال اذا عقل الصّلاة و كان ابن ستّ سنين، آن وقتى واجب مى‏شود كه صلاة را بفهمد و خودش هم ستّ سنين باشد.

 ظاهرش اين است كه اين ستّ سنين تفسير عقل الصّلاة است، و اين كه امام علیه السلام در روايات تعبير به عقل الصّلاة فرموده است اين يك نكته‏اى دارد كه از اول نفرمود كه اذا كان ستّ سنين، اين طعن بر عامّه است كه كسى كه اصلاً نماز را نمى‏فهمد به او نماز خوانده نمى‏شود، آن تكليف ندارد كه به او دعا كنيم، رحمت بفرستيم، روى اين حسابى كه هست در ما نحن فيه امام فرمود اذا عقل الصّلاة و كان ابن ستّ سنين، يا تفسير او است يا تقييد او است، عقل الصّلاة هم باشد بايد ستّ سنين داشته باشد، اين مى‏شود فتوی المشهور، اين فتوی المشهور مى‏شود كه بر ميّتى نماز مى‏خوانند كه ستّ سنين داشته باشد، و اگر ستّ سنينش كامل نشده است نه نماز خواندن بر او واجب نيست.

اشکال

بعضى‏ها اشكال فرموده‏اند كه اين روايت فتواى مشهور را معلوم نيست دلالت كند، به چه بيان؟ به اين بيان كه چه کسی گفت که زراره از امام پرسيد كه كى به صبی ميّت نماز خوانده مى‏شود؟ زراره پرسيد كه بر صبی كى نماز واجب مى‏شود كه خودش نماز بخواند، وجوب هم به معناى ثبوت است، وجوب به معناى لغوى است، اين به عهده من است كه اثبات خواهم كرد كه وجوب در اين روايات كه ذكر مى‏شود و در هر جايى كه ذكر مى‏شود به معناى لغوى است، يعنى ثبوت، منافات ندارد كه وجوب اصطلاحى نباشد، مستحب بوده باشد، وجوب به معنا اللّغوى مستحب را هم شامل مى‏شود، وجوب يعنى ثابت مشروعيّت دارد، زراره سؤال مى‏كند كه بر صبی كى نماز خواندن مشروع است بر خودش، چه جورى كه در فقره ثانيه صحيحه زراره متقدمه با حلبى گفتيم فقره ثانيه راجع به اين است كه صبی وقتى كه شش ساله شد بر او صلاة واجب مى‏شود يعنى ثابت مى‏شود مشروعيّت پيدا مى‏كند، اين هم مثل او است، زراره از او مى‏پرسد كی گفت كه ميّت را مى‏پرسد، زراره كانّ كه مى‏گفت متى تجب عليه الصّلاة يعنى كى بر صبی صلاة واجب مى‏شود، ربطى به صلاة ميت ندارد، بعضى‏ها روى اين مناقشه‏اى كه هست در دلالت اين روايت به فتوی المشهور اشكال كرده‏اند.

پاسخ

ولكن اين اشكال درست نيست، چرا چون كه وقتى كه امام درد دل كرد و گفت اين ميت نماز خواندنى نيست، جدّمان على ابن ابيطالب كه علم دين در يد او بود به اينها نماز نمى‏خواند، مى‏گفت اينها را دفن كنيد به همان تغسيل و تكفين دفن كنيد، اين زراره از اين پرسيد فمتى تجب عليه الصّلاة؟ به فاء تفريع پرسيد، پس شما كه مى‏گوييد به اينها نماز خوانده نمى‏شود به اين صبی، فمتى تجب؟ اگر وجوب صلاة را مشروعيّت صلاة را بر خود صبی كه حيّاً نماز بخواند از او مى‏پرسید فاء نمى‏خواست، مى‏فرمود كه متى تجب عليه الصّلاة، اين كه مى‏فرمايد فمتى تجب عليه الصّلاة، اين معنايش اين است كه كى بايد نماز ميّت خوانده بشود، اين فاء تفريع كه در اين روايت مباركه در اين صحيحه وارد است كالصرّيح است در اين كه اين صلاة مراد صلاة ميت بر صبی است كه كى خوانده مى‏شود؟ امام فرمود آن وقتى كه شش سال داشته باشد، اين فتوی المشهور.

 سؤال...؟ بله ديگر، صلاة عليه، می پرسد الصّلاة عليه كى واجب مى‏شود، يعنى صلاة ميت، بدان جهت در ما نحن فيه كه هست، اين روايت در ما نحن فيه دليل مى‏شود، و هيچ شبهه‏اى ندارد، و يك عقده‏اى را هم حل مى‏كند، و آن عقده اين است در روايات كثيره و متعدده وارد شده است كه صبی مولود وقتى كه حيّاً به دنيا آمد نماز خوانده مى‏شود هر چند سال داشته باشد، سال ملاك نيست، مثل چه؟ مثل اين صحيحه على ابن يقطين، در صحيحه على ابن يقطين اينجور است، در باب 14 روايت [6]2 است:

صحيحه علی بن يقطين

 و باسناد الشّيخ عن احمد ابن محمد عن الحسن ابن على ابن يقطين عن ابيه عن اخيه الحسين، حسن ابن على ابن يقطين برادرى داشت كه حسين ابن على ابن يقطين بود، هر دو اجلاّء هستند، نقل مى‏كند حسين هم از پدرش على ابن يقطين، حسين اكبر بود عن حسن سنّاً، از پدرش نقل مى‏كند قال سألت ابا الحسن علیه السلام، از موسى ابن جعفر سلام الله عليه پرسيده اند، لكم يصلّی على الصبی اذا بلغ من السّنين و الشّعور، در كدام زمان بر صبی نماز خوانده مى‏شود يعنى نماز ميت؟ اذا بلغ الصبی من السنين و الشّعور، وقتى كه چند ساله شد نماز خوانده مى‏شود، قال يصلّى عليه على كلّ حالٍ الاّ ان يسقط لغير تامٍّ، مگر اين كه قبل از ولوج روج ساقط بشود، تام نشده است، ولوج روح نشده، حيّاً ساقط نمى‏شود، در اين صورت نماز خوانده نمى‏شود، اين عين فتواى عامّه است كه ابن جنيد اختيار كرده است.

موارد حمل روايات بر تقيه

ما اگر يادتان بوده باشد گفتيم روايت را در دو مورد حمل بر تقيه مى‏كنيم، اينها اصول استنباط است،

 استفاده احكام است در موارد از روايات، در دو مورد روايتى را كه موافق عامّه است طرح مى‏كنيم، يكى در مورد معارضه، يكى اين است كه يك روايتى بر طبق فتوی العامّه باشد و يكى روايتى مخالف با فتوی العامّه باشد، ولكن اين دو تا روايت تباين داشته باشند، جمع عرفى نداشته باشند، چون كه اگر جمع عرفى ما بين دو تا روايت شد او متعارضين نيست، چون كه يكى قرينه بر مراد از ديگرى است، آن وقتى در خبرين متعارضين موافق با عامّه را حمل بر تقيّه مى‏كنند که متعارضين باشد دلالتشان متباينين بوده باشد، متباينين بالتّمام او متباينين فى مورد الاجتماع كه نسبت ما بينشان عموم و خصوص من وجه مى‏شود.

 و امّا در مواردى كه ما بين دو تا روايت جمع عرفى باشد، يك روايتى امر مى‏كند به فعلى، در روايت ديگر نه، مى‏گويد نه مى‏توانى او را ترك بكنى، خوب ترخيص قرينه است كه آن امر استحبابى است، اينجا جاى حمل بر تقيّه نيست، اين يك مورد است.

مورد ثانى در جايى است كه روايتين متعارضتين نيستند، جمع عرفى است ما بينشان، مثل ما نحن فيه، اين روايتى كه مى‏گفت شش سال داشته باشد، ملتزم مى‏شويم كه آنجا واجب است، وجوب صلاة ميّت بر صبی ميّت در شش سالگى است، آن روايتى كه مى‏گويد قبل از شش سال هم زنده به دنيا آمد نماز بخوان مى‏گوييم كه نه اين مستحب است مشروع است، چون كه آن روايت كه مى‏گويد وجوب بعد از شش سالگى است او ترخيص مى‏دهد كه قبلش مى‏شود ترك كرد، اين روايتى كه امر مى‏كند قبل از او هم مى‏شود اتيان كرد حمل بر استحباب مى‏شود، كما اين كه فقهاى ما همين جور هستند، حتّى صاحب عروه قدّس الله سرّه الشّريف، در همين عروه‏اى كه در دست شما است، فتوا داده است که و امّا صبی اگر بالغ بر ستّ سنين نشد صلاة ميّت بر او مستحب است، ولكن ما چه گفتيم؟ گفتيم در مواردى كه جمع عرفى هم باشد متعارضين نباشد، ولی در خود روايات يك قرينه‏اى بوده باشد كه اين روايت موافق با عامّه ولو جمع عرفى دارد با روايات ما، اينها تقيةً صادر شده است، آن جمع عرفى نگاه نمى‏شود، ولو تعارض نيست، رواياتى كه موافق با عامّه است طرح مى‏شود، ما نحن فيه از صغريات اين كبرى است، در فقه امثالى داريم به اين مورد، خود اين صحيحه زراره مباركه كه امام علیه السلام با زراره برمى‏گشت با او درد دل كرد، گفت من به اين جور صبی نماز نمى‏خواندم، جدّمان على به اينها نماز نمى‏خواند، امرٌ صنعه النّاس ما هم متبّع شديم يعنى تقيه مداراتى است، تقيّه مداراتى كرديم، اين قرينه است بر اين كه رواياتى كه وارد شده است وقتى كه صبی زنده به دنيا آمد به او نماز خوانده مى‏شود، اين تقيه است، ديگر بهتر از اين مورد پيدا نمى‏شود كه در ما نحن فيه در خود روايات قرينه است، ولو مقام، مقام تعارض نيست، جمع عرفى هست، ولكن به ما اين كه در خود روايات قرينه است كه آن روايات موافق با عامّه تقيةً است، طرح مى‏شود، و من هنا ملتزم مى‏شويم كه صبی اگر شش سالش را تمام نكند،صلاة ميت خواندن به او مشروع نيست، چون كه در ما نحن فيه تقيه نيست، الحمد الله بلاد مؤمنين است، مشروع نيست، چون كه در ما نحن فيه مدرك ما روايات است، اين روايات كه موجب علم وجدانى به حكم واقعى نيست، اينها طرق معتبره هستند، اگر كسى بخواند بايد رجاءاً بخواند، رجاءاً بر صبی یا صبیه‏اى كه شش سالش را تمام نكرده است صلاة ميت بخوانند، چه جورى كه شك مى‏كنند شش سالش را تمام كرده بود يا نكرده بود در شبهه مصداقيه رجاءاً نماز مى‏خوانند، اينجا هم اگر بدانند شش سالش را تمام نكرده است، سه ساله است دو ساله است، به رجاء مطلوبيّت مى‏شود نماز خواند، امّا استحبابى كه فتوا داده است صاحب عروه قدس الله نفسه الشّريف ما نمى‏توانيم فتوا بدهيم، سرّش اين قاعده كلّيه است كه در آن مواردى كه اخبار ولو قرينه حساب مى‏شود يا قرينه تصرّف در اخبار بر آنها موجود است، موارد جمع عرفى است، ولكن اگر قرينه‏اى قائم بشود كه خود اين اخبار كه قرينه حساب مى‏شوند يا ذوالقرينه حساب مى‏شوند اين حال رعايت تقيّه است، آنها فايده‏اى ندارند، و صحيحه زراره در ما نحن فيه شاهد بر اين است كه‏ اين روايات لرعاية التّقيه است، و بما انّه اين قرينه است که لرعاية التّقيه است، بدان جهت به اين افرادى كه دلالت كرده است بر اقّل من ستّ سنين هم نماز خوانده مى‏شود اينها حمل بر تقيه مى‏شود، ولو روايات كثيره‏اى بوده باشد، حمل بر تقيه مى‏شود، روايت قطعى الصّدور عن امام هم بوده باشد حمل بر تقيه مى‏شود، براى اينكه قرينه دلالت كرد كه اينها كه ما نماز مى‏خوانيم وجهش اين است كه اينها صنعوا شيئاً فنحن نتّبع خوفاً واحتزازا من الاتّهام به اينها تبعيّت مى‏كنيم.

آن وقت در كلام يك مرحله مى‏ماند، يك مرحله‏اى مى‏ماند كه فتواى مشهور زنده بشود كه مخالف اين اخبار كه تحديد به سن شده است مخالف اينها پيدا نشود معارضش، معارضی كه قابل حمل بر تقيه نيست، چون كه اين روايات مخالفشان آن رواياتى بود كه حمل بر تقيه كرديم، طايفه ثانيه‏اى با اين دو تا صحيحه مخالفت دارد؟ طايفه ثانيه ولو يك روايت باشد كه آن روايت ديگر با اينی كه در اين دو صحيحه وارد شده است منافات داشته باشد.

تنافی صحيحه علی بن جعفر ع با ديدگاه مشهور

بسا اوقات گفته مى‏شود بر اين كه اين صحيحه على ابن جعفر كه خدمت شما مى‏خوانم، اين منافات دارد با اين دو تا صحيحه‏اى كه خوانديم خدمت شما و گفتيم فتوی المشهور است، آن صحيحه على ابن جعفر كدام است؟ روايت چهارمى است در باب سيزده[7] است:

صحيحه علی بن جعفرع

 محمد ابن الحسن باسناده عن احمد ابن محمد ابن عيسى كه سندش صحيح است، عن موسى ابن القاسم، اين موسى ابن القاسم بجلى است از اجلاّء است كه نوعاً مرحوم شيخ در كتاب الحج روايات حج را نوعاً قسمت كثيرش را از اين موسى ابن قاسم بجلى نقل مى‏كند، موسى ابن قاسم بجلى از روات على ابن جعفر است، عن على ابن جعفر عن اخيه موسى ابن جعفر علیه السلام، روايت من حيث السند صحيحه است، قال سألته از موسى ابن جعفر از برادرم پرسيدم عليه الصّلاة و السّلام، عن الصبی أ يصلّى عليه اذا مات؟ وقتى كه مرد به صبی نماز خوانه مى‏شود؟ و هو ابن خمس سنين، پنج ساله است، قال اذا عقل الصّلاة صلّى عليه، وقتى كه صلاة را فهميد صلّى عليه بر او نماز خوانده مى‏شود، خب اين را نمى‏شود حمل به فتواى عامّه كرد، به تقيّه حمل كرد، چون كه عامّه عقل الصّلاة غیر عقل الصلاة ندارند، مى‏گويند هر مولودى كه زنده است بايد نماز خواند، آن روايات را حمل كرديم، اما اين روايت مى‏گويد كانّ شش سال لازم نيست، پنج سال هم داشته باشد صلاة را بفهمد بايد نماز خواند بر او، اينجور است ديگر، اين منافى با صحيحتين مى‏شود كه قابل حمل بر تقیه نیست این روایت مثل روایات دیگر.

پاسخ

خوب جوابش این است که این با آنها معارضه ای ندارد، چرا؟ چونکه سؤال می کند عن الصبی ايصلّى عليه اذا مات و هو ابن خمس سنين فقال اذا عقل الصّلاة صلّى عليه، امام مى‏فرمايد كه الصبی اذا عقل الصّلاة صلّى عليه، نه اين كه اذا بلغ خمس سنين، اين معنايش اين است، اين الصبی اذا عقل الصّلاة صلّى عليه اگر صلاة را فهميد كه شش سالگى مى‏گويد، امام علیه السلام اينجور فرمود در آن صحيحه، آن وقت نماز خوانده مى‏شود، اين قيد نيست كه و هو ابن خمس سنين يعنى ابن خمس سنين اذا عقل الصّلاة، ضمير عقل كه هو است به ابن خمس سنين برنمى‏گردد، به مطلق الصبی برمى‏گردد، ولو به قرينه صحيحتين متقدمتين، چون كه در صحيحه متقدمتين ستّ سنين فرموده است، اينجا هم ضمير به سببع برگردد عين آنها مى‏شود، اين معنايش اين مى‏شود كه شش سال بايد داشته باشد، اذا عقل باشد، پنج ساله به درد نمى‏خورد، اين عيبى ندارد، چون كه ندارد كه عن الصبی سؤال سألته عن صبی از يك بچّه سؤال كردم، عن الصبی طبيعى الصبی، طبيعى الصبی وقتى كه پنج ساله شد نماز خوانده مى‏شود، امام فرمود طبيعى الصبی وقتى كه عقل الصّلاة شد نماز خوانده مى‏شود، سرّ اين است كه در سؤال طبيعى الصبی را فرض كرده است، نه صبی خاص را، چون كه طبيعى الصبی است اين قابل تقييد است، در سؤال گفته بود پنج ساله باشد تقييد كرده بود، امام مى‏فرمايد نه اذا عقل الصّلاة، بايد ستّ سنين بوده باشد، بدان جهت اين صحيحه هم با آن صحيحتين متقدمتين منافات ندارد، بدان جهت فتوی المشهور زنده مى‏شود.

مستند ابن عقيل در ما نحن فيه

امّا ابن عقيل چه فرموده است؟ ابن عقيل چرا اينجور راه دور رفته است و از اصحاب جدا شده است؟ در ما نحن فيه يك موثّقه‏اى است كه من حيث الرّوايه موثّقه است، در آن موثّقه گفته شده است كه اين روايت موثّقه بر مذهب ابن عقيل دلالت دارد:

موثقه عمار ساباطی

 آن روايت موثّقه، موثّقه عمّار است، در باب 14 از ابواب صلاة الجنازه روايت [8]5 است.

 و عنه عن احمد ابن الحسن شيخ قدس الله نفسه الشّريف نقل مى‏كند اين روايت را از محمد ابن يحيى العطّار، آن هم نقل مى‏كن عن احمد ابن الحسن، احمد ابن حسن فضّال است، عن عمرو ابن سعيد كه ديروز گفتم، فطحى است، عن مصدّق ابن صدقه عن عمّار الساباطی، عن عمّار يعنى عن عمّار ساباطی، عن ابى عبد الله علیه السلام، انّه سئل عن المولود ما لم يجر عليه القلم، سؤال شد از امام علیه السلام عن المولود از طفلى كه ما لم يجر عليه القلم مادامى كه قلم تكليف بر او جارى نشده است يعنى مادامى كه بالغ نشده است، هل يصلّى عليه؟ بر آن طفل اگر مرد نماز خوانده مى‏شود؟ امام در جوابش فرمود لا، خوانده نمى‏شود، انّما الصّلاة على الرّجل و المرأة اذا جری عليهما القلم، صلاة بر مرد و زن واجب مى‏شود كه قلم تكليف بر آنها جارى شده است، خب اين دليل مى‏شود كه صلاة ميّت وجوبش آنجايى است كه بالغ بشود صبی و صبیه، و صحيحتين را حمل مى‏كنيم به مستحب، يعنى اگر قبل از بلوغ بوده باشد، شش سالش تمام شده باشد، چون كه عامّه شش سال نمى‏گويند، مخالف عامّه است آن روايات هم، روايت اگر اين است كه اگر شش سال داشته باشد مستحب است، از شش سال تا حدّ بلوغ مستحب، وقتى كه بالغ شد، آن وقت حكم وجوبى مى‏شود.

ديدگاه علامه (ره) تنافی روايات ياد شده

علاّمه فرموده است[9] نه، اين روايت با آن دو تا صحيحه منافات ندارد، اين روايت موثّقه با آن دو صحيحه منافات ندارد. چرا؟ چون كه در اين روايت سؤال مى‏كند عن الصبی و الصبیة ما لم يجر عليه القلم، قلم كه نفرموده است قلم الوجوب و الحرمة، قلم يعنى قلم تكليف، ولو تكليف استحبابى باشد، صبی و صبیه هم در صلاة و صوم و هكذا در مثل حج در مثل اغسالى كه خواهد آمد، اين واجبات و مستحبّاتى كه عبادت هستند از قبيل تصرّفات ماليّه نيستند مثل زكات و خمس، اين صبی هم جرى عليه القلم، قلم بر او جارى شده است، اذا بلغ ستّ سنين وجبت الصّلاة يعنى جرى عليه قلم التّكليف، يعنى ثبت مشروعیته، در اينجا نفرموده است كه ما لم يجر عليه قلم بالتّكليف، سؤال شد عن المولود ما لم يجر عليه القلم هل يصلّى عليه؟ قال لا، يعنى شش سال نباشد نماز خوانده نمى‏شود، انّما الصّلاة آن وقتى است كه جرى عليه قلم التّكليف، قلم تكليف جارى بشود، يعنى شش سال داشته باشد، اين عين همان‏ها است، اين با آنها منافات ندارد، غايت الامر اينکه این قلم مراد قلم وجوب و حرمت نيست قلم مشروعيّت است، قرينه‏اش دو تا صحيحه است، و روايات ديگرى است كه خواهيم گفت اين روايات را، صبی و صبیه شش ساله شدند صلاة در حقّ آنها مشروع مى‏شود، وضع عليهما القلم مى‏شود، عبادات صلاة و صوم در حقّشان وضع مى‏شود، منتهى وضعش به وضع استحبابى است، به نحو مشروعيت است، آن دو صحيحه قرينه بر اين مى‏شود.

 سؤال...؟ گفتيم اگر قرينه نباشد همين جور قلم الزام است، عرض مى‏كنم بر اين كه گفتيم سابقاً قلم ظهورش قلم تكليف است، اين را ما منكر نيستيم، جايى كه مى‏گوييم قلم غير تكليف مراد است، قرينه داشته باشد، مى‏گوييم صحيحتين قرينه است كه مراد اين قلم تشريع است، اين صحيحتين قرينه است كه مراد قلم تشريع است، و قرينه دارد، اشكالى ندارد.

اشکال بر ديدگاه علامه (ره)

بعضى‏ها فرموده‏اند قدّس الله اسرارهم اين كه علاّمه فرموده است، اين با اين روايت جور در نمى‏آيد، چون كه در روايت دارد كه انّما الصّلاة على الرّجل و المرأة، اين رجل و مرأه آن وقتى گفته مى‏شود كه بالغ و بالغه باشند، چون كه مادامى كه صبی است رجل گفته نمى‏شود، بدان جهت مى‏گويند الحمد الله مرد شده است اين، يعنى بالغ شده است دیگر رسيده است، آن دختر را هم همين جور مى‏گويند، انّما الصّلاة على الرّجل و المرأة، صلاة ميت بر رجل و مرأه است.

پاسخ

اين اشكال هم وارد نيست، حرف علاّمه صحيح است، چرا؟ چون كه اين رجل و مرأه معناى ظاهرى‏اش او است، ولكن در ما نحن فيه قرينه قطعيه است كه مراد از رجل ذكر است، و مراد هم از مرأه انثى است، كما اين كه بعضاً استعمال مى‏شود همين جورى كه هست، در روايات هم كثير است كه سؤال شده است عن‏ المرأة عن الرّجل که حكم مال ذكر و انثى است، قرينه قطعى‏اش چيست؟ چون كه امام مى‏فرمايد انّما الصّلاة على الرّجل و المرأة اذا جرى عليهما القلم، خب اگر رجل و مرأه بالغ و بالغه باشند اين قيد لغو مى‏شود، اين اگر مراد از رجل و مرأه بالغ و بالغه باشند اذا جرى عليهم القلم لغو مى‏شود، چون كه بالغ شد تكليف دارد ديگر، اين مثل السّماء فوقنا مى‏شود، كرامات شيخنا چه عجب برف را ديد گفت مى‏بارد مى‏شود، پس معلوم مى شود مراد از اين رجل و مرأه ذكر و انثى است، وقتى كه ذكر و انثى شد اذا جرى عليهما القلم يعنى قلم تكليف، اين همان است كه علاّمه مى‏گويد، بدان جهت حرف ابن عقيل درست نيست، اين موثقه آنى كه علاّمه فرموده است او صحيح است، و قلم هم قلم تشريع است و رجل و مرأه تعبير كردن قرينه نمى‏شود، چون كه مراد از رجل و مرأه ذكر و انثى است در اين روايت.

آن وقت مى‏ماند در مقام يك روايت ديگرى كه آن روايت ديگر روايت هشام ابن حكم است، اين را بگويم، مقدّمه باشد تا بعد بحث كنم، ولو روايت، روايت هشام است، ولكن قرينه است كه اين هشام ابن حكم است، اين هشام ابن حكم با اين مخالفين در مى‏افتاد به مباحثه، مباحثه مى‏كرد، در يك جايى مانده بود اين را از امام سؤال مى‏كرد، در مسأله عامّه چون كه به همه آنهايى كه مرده‏اند نماز مى‏خوانند ديگر، ولو بچّه بوده باشد گفتيم زنده كه به دنيا آمد نماز خوانده مى‏شود، اين مسأله محلّ بحث بود مابين اين هشام و مابين مخالفين، هشام مى‏گفت بر كسى كه صلاة مشروع نيست در حال حيات و صلاة بر او واجب نيست بر ميّت او هم نماز خوانده نمى‏شود، همان حرفى كه مشهور مى‏گويند، و ما هم مشروعيت ستّ سنين گفتيم، آنها نقض مى‏كردند كه يا هشام بيا جواب بگو، يك نصرانى بود كه مسلمان شد، يك نصرانى يك يهودى مسلمان شد گفت اشهد ان لا اله الاّ الله اشهد انّ محمداً رسول الله و مسلمان شد، به مجرّد اين كه مسلمان شد مرد، اسلام براى او خوش نيامد، همين كه مسلمان شد مرد، قبل از اين كه بتواند نمازى بخواند قبل از اين كه وقت نمازى برسد ولو نماز مستحبى، خب اين را يا هشام اين را غسل بدهيم يا ندهيم؟ خب هشام ماند ديگر، گفت خب مسلمان شده است، بايد غسل بدهند ديگر، خب گفتند كه صلاة مى‏خوانيم بر كسى كه لم تجب عليه الصّلاة لم تشرع عليه الصّلاة، چون كه صلاة قبلى كفّار هم مكلّف باشند به مجرّد اسلام ساقط مى‏شود، اين كسى بود كه هيچ صلاتى مشروع نبود، صلاتى نخواند و ما بايد به ميّتش نماز بخوانيم، اين هشام آمد اين مسأله را برفرض صحّت روايت هشام اين مسأله را از امام علیه السلام پرسيد كه چه جوابى بگوييم، آنها اين جور گفتند، ما مانديم، امام علیه السلام تعليل كرد جوابش را كه انشاء الله بعد.