درس هزار و هفتم

صلاة ميت

مسأله 3: « يشترط أن تكون بعد الغسل و التكفين ‌فلا تجزي قبلهما ولو في أثناء التكفين عمدا كان أو جهلا أو سهوا نعم لو تعذر الغسل و التيمم أو التكفين أو كلاهما لا تسقط الصلاة فإن كان مستور العورة فيصلي عليه و إلا يوضع في القبر و يغطى عورته بشي‌ء من التراب أو غيره و يصلى عليه و وضعه في القبر على نحو وضعه خارجه للصلاة ثمَّ بعد الصلاة يوضع على كيفية الدفن‌«.^[1]

شرط سوم: بعد از غسل و تکفين بودن نماز ميت

صاحب عروه قدس الله سره مى‏فرمايد صلاة على الميت مشروط بر اين است كه در آنجايى كه تكفين بر ميت واجب است تكفين ميت تمام شده باشد، و اگر اين صلاة اين ميت را قبل از تمام تكفين اتيان كردند يا قبل التكفين اتيان كردند اين صلاة محكوم به بطلان است.

شرائط صحت صلاة الميت، شرط است در صحت صلاة الميت كه صلاة بعد از تمام شدن تكفين بوده باشد، و اما آن ميتى كه در او تكفين نيست كفن ندارد و بلا كفن دفن مى‏شود، آن بحثش خواهد آمد كه چه مى‏شود، آنجا ديكر تكفين شرطيت ندارد، در آن موردى كه تكليف به تكفين است صلاة الميت بعد التكفين بايد واقع بشود.

متسالم عليه بودن مسأله نزد اصحاب

اين مسأله متسالم عليه بين الاصحاب است، يعنى آن كلماتى كه از اصحاب به يد ما رسيده است آنها متفق هستند بر اين حكم و حتى صاحب المدارك قدس الله نفسه الشريف كه در اين موارد در اجماعات مناقشه مى‏كند مى‏فرمايد كه اين حكم مجمع عليه است بين الاصحاب.

 كلام اين است كه در اين اجماع شبهه مدركيت است، شبهه است كه مدرك اين اجماع اين امورى بوده باشد كه در مسأله گفته‏اند، بدان جهت اين امور را ما بايد بررسى كنيم، ببینیم آیا اين امور ولو بعضىش تمام است و دلالت مى‏كند كه صلاة على الميت مشروط است بر اينكه بعد الكفن واقع بشود بعد التكفين يا اشتراط استفاده نمى‏شود.

سيره قطعيه زمان رسول الله ص

يكى از اين امورى كه گفته‏اند صاحب مدارك قدس الله سره الشريف كه اعتماد به آن وجه كرده است، فرموده است سيره قطعيه از زمان رسول الله صلی الله علیه وآله كه خود رسول الله صلی الله علیه وآله نماز خوانده است بر بعضى الموتى، مثل آن ولدش كه در بعضى روايات بود كه نماز خوانده است، و در بعضى روايات انكار شده است كه نماز خواندنش بر ولدش ابراهيم، هكذا بر ديگران به حسب نقلى كه شده است قبل الدفن و بعد التكفين صلاة را رسول الله اتيان كرده است، و بعد از رسول الله صلی الله علیه وآله الى يومنا هذا در متشرعه بعد تمام التكفين و قبل الدفن صلاة را اتيان مى‏كنند.

مناقشه

اين وجه خالى از مناقشه نيست، مناقشه اين است كه رسول الله صلی الله علیه وآله اگر قبول شد كه هميشه به ميت كه نماز مى‏خواند بعد التكفين مى‏خواند، دلالت مى‏كند بر اينكه بعد التكفين صلاة مشروع است، اما اين صلاة قبل تمام التكفين خوانده بشود باطل است اين فعل دلالت به اين معنا نمى‏كند، اين فعل اين است كه صلاة بعد التكفين اگر اتيان بشود مجزى است، آن وظيفه تجهيز همان است، ولكن اين صلاة اگر در اثناء التكفين اتيان بشود، مثل اين مثالى كه مى‏گويند ميت را شسته‏اند و مى‏خواهند كفن بكنند، نگاه كردند ديدند كه كفن كم است فقط این مئزر مى‏شود بر ميت، مئزر را فرض كنيد بستند به ميت تا بروند از خانه يا بازار ورثه‏اش رفت تا اينكه پارچه بياورد كه قميص كنند يا لفافه را بياورد، پارچه كم آمد، خوب آفتاب گرم است، تا برود بازار بخرد بياور طول مى‏كشد، آخوند بيچاره‏اى را هم آورده‏اند آنجا مى‏گويد كه بابا بگذارد من نمازش را بخوانم وقتى كه پارچه را آورد قميصش را بپوشانيد و لفافه را، دفنش كنيد، ديگر حاضر باشد، صاحب عروه مى‏گويد اين باطل است، ولو در اثناء التكفين صلاة خوانده باشد آن صلاة باطل است، بايد بعد التكفين خوانده بشود، فعل رسول الله صلی الله علیه وآله دلالت كند در مثل اين موارد صلاة اثناء التكفين باطل است، بله لخت و عريان نماز بخوانند باطل است این را خواهیم گفت، اما بعد از اينكه مئزر را پوشاندند و عورتينش را ستر كردند ميت را نماز خواندن بر او مشروع‏ نيست و مجزى نيست، فعل رسول الله صلی الله علیه وآله به اين دلالت نمى‏كند.

 با وجود اينكه اطلاقات است، اطلاقات صلاة على الميت مى‏گيرد آنجايى را كه بعد از لبس مئزر بوده باشد، قبل از لفظ مئزر چونكه عريان است عورتينش مكشوف است نمى‏شود نماز خواند، اين دليل داريم، و اما اینکه بعد از اينكه مئزر را پوشاندند مستور العوره شد نماز نمى‏شود خواند نه اشكالى ندارد، اين فعل دلالت نمى‏كند، مقتضاى اطلاقات هم همين جور است.

ذکر صلاة بر ميت پس از تغسيل و تکفين در روايات

وجه ديگرى كه در ما نحن فيه گفته‏اند، گفته‏اند در تمام آن رواياتى كه تمام تجهيز بيان شده است مثل آن رواياتى كه در ميتى كه اكله السبع وارد است در آن روايات دارد كه خوانديم عن الرجل يأكله السبع او الطير فتبقى عظامه بغیر لحم، كيف يصنع به؟ قال يغسل و يكفن و يصلى عليه و يدفن، اول غسل را فرموده است بعد تكفين را بعد صلاة را بعد دفن را.

گفته‏اند بر اينكه در اين روايات تمام تجهيز بيان شده اس صلاتى كه هست، صلاة بعد التكفين ذكر شده است، كما اينكه صلاة قبل الدفن ذكر شده است، قبل الدفن و بعد التكفين ذكر شده است، ظاهر اين است كه اين روايات كه در اين ميتى وارد شده است كه اكله الطير او السبع لحمش را يعنى اين ميتى است بايد تجهيز تام بشود، در تجهيز تام اول امر به غسل شده است ثم التكفين ثم الصلاة ثم الدفن، نظير اين روايات در شهيد هم هست، در آن شهيدى كه مردم در معركه به او رسيده‏اند كه رمق دارد در آن موثقه ابى مريم انصارى[2] كه امام صادق فرمود الشهيد اذا كان به رمق غسّل و كفّن و حنّط و صلى عليه، بر او نماز خوانده مى‏شود، باز در آنجاى ديگر ان كان به رمق، رمق داشته باشد، غسّل و كفّن آن وقت و صلّى عليه، اين صلاة بعد الكفن ذكر شده است در اين روايات، اينجور توجيه كرده‏اند، مى‏دانيد آخر عطف به واو، واو الجمع است، واو الجمع دلالت نمى‏كند به ترتیب، كه اول آنى را كه ذكر كرده است غسل و كفن و صلى عليه و يدفن، اين دلالت نمى‏كند كه اين غسل و كفن و صلى عليه ما بين آنها ترتيب معتبر است، واو الجمع دلالت نمى‏كند، واو الجمع اين است كه اينها بايد اتيان بشود، اما چه جور اتيان بشود، بايد اتيان بشود هر جور اتيان شد، منتهى دليل داريم كه اول تغسيل بشود ثم التكفين، اين روايات خاصه دارد كه تكفين قبل غسل نمى‏شود، خودش هم به قرينه خارجيه نمى‏شود، چونكه نمی شود كفن بپوشانند بشويند ميت را، شستن ملازمه‏اش اين است كه ميت لخت بوده باشد، اما اينكه كه كفن بكنند، بعد نماز بخوانند و در اثناء كفن نماز خواندن درست نيست اين واو الجمع دلالت نمى‏كند.

بعضى ها قدس الله اسرارهم اينجور فرموده‏اند بر اينكه در اين روايات ولو واو الجمع دلالت بر ترتيب نمى‏كند ولكن در اين روايات در هيچ جا صلاة را قبل از تكفين ذكر نكرده با وجود اين كه روايات متعدد است، چونكه روايات متعدد است در هيچ كدام هم صلاة را قبل از تكفين ذكر نكرده است و اين روايات در اين مقام بیان است، ظاهر بر اين است كه صلاة قبل التكفين نمى‏شود، بايد تكفين تمام بشود، اين فرمايش را فرموده‏اند واو الجمع ولو دلالت بر ترتيب نمى‏كند ولكن چونكه تمام التجهيز در روايات مكرر شده است در رواياتى كه وارد در مقام بيان بود، در هيچ كدام از اينها صلاة قبل التكفين ذكر نشده است اين ظاهر بر اين است كه صلاة بايد بعد التكفين بشود، اينجور ادعا فرموده‏اند قدس الله اسرارهم.

خوب مى‏گوييم واو الجمع ظهورش در جمع است يعنى بايد هر دو فعل اتيان بشود، چه مقدم چه مؤخر، واو الجمع معنايش اين است، اطلاق در مقام بيان اقتضاى توسعه را مى‏كند كه هر دو تا بايد اتيان بشود يا قبل يا بعد، منتهى اگر قرينه‏اى قائم شد كه اين شى‏ء بايد قبل اتيان بشود مثل غسل كه دليل قائم است كه بايد قبل التكفين بشود خوب از اطلاق رفع ید مى‏كنيم، مى‏گويند اول مى‏شويند بعد كفن مى‏كنند، اما در جايى كه دليل قائم نشد بر تقييد به اطلاق تمسك مى‏كنيم، مى‏گويم كفن بكن نماز بخوان يا نماز بخوان بعد كفن بكن، یعنی كفن را تمام بكن، مراد اين است، مطلق است اين، دليل قائم است كه صلاة بايد قبل الدفن بشود، دلیلش را خواهیم گفت كه دفن بكن بعد نماز بخوان ميت در قبر است پوشانده‏اند آن نمى‏شود، صلاة بايد قبل الدفن بشود، هر مقدار كه دليل قائم شد از اين اطلاق که اقتضاءش اين است كه ترتيب معتبر نيست رفع ید بشود، رفع ید مى‏كنيم، هر جا دليل قائم نشد تمسك به اطلاق مى‏كنيم، مى‏گوييم نه رفع ید از اطلاق نمى‏شود به اطلاق تمسك مى‏كنيم.

يك شاهدى مى‏گويم، شاهد اين است كه در آن موثقه ابى مريم انصارى فرموده است اذا كان به رمق غسّل و كفّن و حنط و صلّى عليه، تحنيط را بعد الكفن گفته‏اند، يك بار ديگر مى‏خوانم در باب چهاردهم روايت اولى است، محمد ابن على ابن الحسين باسناده عن ابى مريم الانصارى عن الصادق عليه السلام، قال الشهيد اذا كان به رمقٌ غسّل و كفّن و حنّط و صلى عليه، هم تحنيط مى‏شود بعد نماز خوانده مى‏شود، تحنیط را بعد را كفن فرمود و حال اينكه در باب حنوط اينكه مى‏گفتم بعضى مسائل حنوط مانده است، آنجا است، در باب حنوط صاحب عروه فتوا داده است ديگران فتوا داده اندکه حنوط لازم نيست بعد الكفن بشود، حنوط ميت كه مسح كافور به مساجد است اين قبل التكفين هم بشود عيبى ندارد، تصریح کرده است صاحب عروه، حنوط ميت قبل التكفين بشود اثناء التكفين بشود و بعد التكفين بشود فرقى نمى‏كند، خوب با وجود اينكه در اين روايات حنوط را بعد الكفن فرموده است، پس معلوم مى‏شود اين واو، واو الجمع است، دلالت بر ترتيب نمى‏كند، بدان جهت در خود حنوط روايات ديگر هم هست كه در اثناء كفن تحنيط بكند عيبى ندارد، آن روايتى كه در تكفين مى‏خوانديم سال گذشته اگر يادتان بوده باشد، آنجا اين بود كه وقتى كه آن لفافه را پخش كرديد بعد از او قميص را پخش می کنيد بعد از او إزار را مى‏گذاريد، وقتى كه ميت را گذاشتى حنوط بزن به آن مساجد بعد بپيچان كه اثناء كفن بود.

روايت بيان کننده حکم نماز خواندن بر ميت بی کفن مستند ديگر ما نحن فيه

بدان جهت در ما نحن فيه واو دلالت بر ترتيب نمى‏كند در اينجا بلكه واو به جهت مطلق الجمع است، اگر دليلى بر ترتيب قائم شد ملتزم مى‏شويم، كما اينكه در تكفين و غسل دليل قائم است و در دفن و صلاة دليل قائم است كه بايد صلاة خوانده بشود، و اما در غير اينها تمسك به اطلاق مى‏كنيم.

نحوه نماز خواندن بر ميت بی کفن

 يكى از آن ادله‏اى كه تمسك كرده‏اند که صلاة بايد بعد تمام تكفين بشود، اين روايتى است كه مدرك حكم ثانى است، حكم ثانى كما اينكه اشاره كردم این است که اگر ميتى باشد كه كفن ندارد و تكفين نمى‏شود، اين را چه جور نماز مى‏خوانند بر اين؟ در اين روايتى قائم است كه اين ميت را به قبرش مى‏گذارند، عورتينش را ستر مى‏كنند، به خاك به حجاره به اينها ستر مى‏كنند، قبر را نمى‏پوشانند، ميت در قبر است در گودى است، مردم نماز مى‏خوانند، وقتى كه نماز تمام شد بعد موارات مى‏كنند دفنش مى‏كنند، در آن روايت كلماتى وارد شده است كه از او استظهار كرده‏اند كه صلاة بايد بعد الكفن بشود، آن روايت كدام است؟ آن روايت موثقه عمار ساباطی است، موثقه عمار ساباطی خود صاحب وسايل هم از او فهميده است كه تكفين بايد قبل از صلاة بشود، يعنى بايد تمام تكفين بشود، عدم جواز الصلاة بابش را اينجور عنوان مى‏كند، فتوا مى‏دهد، چونكه كما اينكه مرات گفته‏اند صاحب وسايل آنجايى كه حكم در نظرش تمام نبوده باشد ادله‏اش مختلف بوده باشد حكم تعبير مى‏كند، مى‏گويد حكم شى‏ء الفلانى، حكم تعبير مى‏كند، و آنجايى كه حكم صاف بوده باشد فتوا مى‏دهد، بدان جهت در ما نحن فيه فتواست مى‏گويد باب عدم جواز صلاة الجنازه قبل التكفين، فتوا مى‏دهند كه قبل از تكفين نمى‏شود، روايتش اين است.

موثقه عمار

 محمد ابن الحسن باسناده عن احمد ابن محمد ابن عيسى عن احمد ابن محمد ابن ابى نصر عن هارون ابن موسى عن هارون ابن مسلم، عن عمار ابن موسى اين سند، سند درستى هست، عمار ابن موسى ساباطی است روايت موثق مى‏شود.[3] صدوق هم اين روايت را به سندش از عمار ابن موسى الساباطی نقل كرده است سند صدوق صحيح است بر او، بنا بر نقل او هم مى‏شود موثقه، چونكه به واسطه عمار موثقه مى‏شود، قال قلت لابى عبد الله عليه السلام ما تقول فى قوم كانوا فى فى سفر لهم، سفر داشتند قومى، يمشون على ساحل البحر، در كنار دريا راه مى‏رفتند، فاذا هم برجل ميت عريان قد لفظه البحر، اين وقت به رجل ميت عريانى رسيدند كه قد لفظه البحر، بحر او را انداخته بود بيرون، و هم عراة، خودشان هم كه راه مى‏رفتند خودشان هم عارى بودند، ليس علهيم الا إزار، خودشان يك إزارى داشتند كه خودشان را ستر كرده بودند، اين ميت او را هم نداشت، ليس عليهم الاّ إزار كيف يصلون عليه؟ بر اين شخص عارى چه جور نماز بخوانند؟ كفن نيست، عريان است، يعنى حتى عورتينش هم مكشوف است، ولو عورتينش هم غير مستور است، شاهدش بعد است، كيف يصلون عليه و هو عريان و ليس معهم فضل ثوب، ثوب زيادى هم ندارند اینها تا او را كفن بكنند، ليس لهم فضل ثوب در اين صورت يكفنونه، تا او را کفن کنند، قال يحفر له حفر مى‏شود براى اين ميت و یوضع فی لحده يعنى قبر و در قبرش گذاشته مى‏شود و يوضع اللبن على عورته، معلوم مى‏شود كه عورتش هم چيزى نداشت، مكشوف بود، و يوضع اللبِن على عورته در اين صورت لبِن يعنى آجر گذاشته مى‏شود و فيستر عورته باللبِن، عورتش باللبِن و بالحجر يا بالتراب فرقى نمى‏كند ثم يصلى عليه، بعد از اين ستر عورت به او نماز خوانده مى‏شود بعد از او دفن مى‏كنند.

 استدلال كرده‏اند كه در اين روايت در ذهن عمار اين بود كه بايد صلاة بعد التكفين بشود، بدان جهت سؤال ميكند بر اينكه اين ميتى كه عريان است خودشان هم فضل ثوب ندارند، سؤال مى‏كنند كه اينجور است كيف يصلون علیه، چه جور نماز بخوانند، صلاة بايد بعد از تكفين بوده باشد، اين كفن ندارد، امام عليه السلام در مقابل مى‏فرمايد كه ان كفن كانّ در صورتى شرط است كه موجود باشد، الان كه موجود نيست حكمش اين است كه مى‏گذارند در قبر عورتينش را مستور مى‏كنند، در قبرى كه مى‏گذارند يعنى مثل بيرون مى‏گذارند ها، در بيرون چه جور به ميت نماز مى‏خوانند همين جور مى‏گذارند در قبر، عورينش را ستر مى‏كنند نماز مى‏خوانند، بعد از اينكه نماز تمام شد ميت را برمى‏گردانند به آن نحوى كه ساير موتى را به قبله برمى‏گردانند، وقتى كه برگرداندند خاكش مى‏كنند، صاحب عروه هم در عروه هم همين را فتوا داده است كه اگر كفن نداشته باشد همين كار را مى‏كنند، اين سؤالِ اينها كه كيف يصلون چه جور نماز مى‏خوانند، معنايش اين است كه صلاة مشروط به تكفين است اين كفن ندارد، چكار بكنند، صاحب وسايل هم اينجور فهميده است، پس استفاده كرده است كه امام عليه السلام تقرير فرموده است كه بايد صلاة بعد التكفين بشود، منتهى اين كفن ندارد اين كار را بكنید.

خدشه بر دلالت رواموثقه

 ولكن اين روايت هم محل خدشه است دلالتش، چرا؟ چونكه اين كيف يصلون عليه، اين نظرش اين نيست كه اين كفن ندارد چه جور نماز خوانده مى‏شود، او عارى است چه جور نماز خوانده مى‏شود؟ نظرش اين نيست، سؤال از اين مى‏كنند كه كيف يصلون عليه، چونكه اگر ميت را بگذارند مکشوف العورة است عورتینش هم باز است كيف يصلون عليه، اينجور بگذارند نماز بخوانند يا دفنش كنند بعد از دفن نماز بخوانند؟ سوال از اين است كه اين ميت را قبل الدفن نماز بخوانند يا دفن كنند بعد نماز بخوانند، نظرش در اين است، امام عليه السلام مى‏فرمايد نه بايد قبل از دفن نماز خوانده بشود، صلاة مشروط است به قبل الدفن، اين نه به جهت اين است كه صلاة مشروط است كه بعد التكفين بشود، اين چونكه مكشوف العوره بود و محذور اشت اين عورتش باز است بايستند به او دعا كنند عورتينش مكشوف است، سؤال مى‏كنند كه اين را دفن كنيم، بعد نمازش را بخوانيم، امام مى‏فرمايد نمى‏شود، بايد قبل الدفن نمازش را خواند.

 سؤال...؟ ميت بايد مستور العوره بشود، اين را كه فرموده‏اند اشتباه فرموده‏اند، شرط صحت صلاة اين است كه بايد ميت مستور العوره بشود چه شخصى نگاه كند يا كور باشد، اينها نظرشان اين است كه اينى كه هست، مكشوف العورت است، با مكشوف العوره مى‏شود نماز خواند يا دفنش كنند بعد نمازش را بخوانند، امام عليه السلام مى‏فرمايد نه، صلاة بعد الدفن نمى‏شود، بايد نماز بخوانند بعد دفن كنند، مكشوف العوره بودنش هم علاج دارد، بگذارند با آجر و اينها بپوشانند، مستور العوره شد دیگر نمازش را بخوانند، ستر عورة الميت شرط صلاة ميت است نه تكفين، از كجا مى‏گويم كه نظر سائل اين بود؟

چونكه عمار همين را سؤال مى‏كند، هنوز باور نكرده است، بعد سؤال مى‏كند بر اينكه أ فلا يصلى عليه اذا دفن، خوب نمى‏شود به اين نماز خواندن بعد از دفن كردنش، خوب امام فرمود قبل الدفن بخوانيد، أ فلا يصلى عليه بعد اذا دفن، فقال لا يصلى على ميت بعد ما يدفن، صلاة بايد قبل از دفن بشود، اين يك شرط، شرط صلاة على الميت اين است كه بايد قبل الدفن بشود، منتهى يك وقت صلاة يادشان رفته است دفن كرده‏اند بعد صلاة خواندن عيبى ندارد آن استثناء است، ولكن در حال الاختيار صلاة بايد قبل الدفن بشود، لا يصلى على ميت بعد ما يدفن و لا يصلى عليه و هو عريان اين شرط ستر عورت است، بدان جهت مى‏گفتيم اگر ميت مئزر داشت مئزرش را بستند به كمرش، عورتين مستور شد ديدند لفافه نيست يا قميص هست لفافه نيست پارچه كم آمد، فرستادند از بازار كه پارچه بياورند، آخوند مى‏گويد بگذار من نمازش را بخوانم ديگر حال ايستادن ندارم در اين گرما، لفافه كه آورد لفافه مى‏گذاريد دفنش مى‏كنيد، اين صلاة باطل است دليل نمى‏شود اين موثقه، در اين موثقه براى صلاة دو تا شرط ذكر كرد، يكى اين است كه بايد صلاة قبل الدفن بشود، يكى هم بايد ميت مستور العوره بشود، بعضى از اصحاب ما فتوا داده‏اند كه اگر ميتى كه عورتش مكشوف است، اين آجر و خاك را در بيرون چيدند به عورتش عورتش مكشوف شد، آیا مى‏شود نماز خواند به ميت يا بايد اين ميت را در قبر بخوابانند با آجر بپيچند عورتش را مستور كنند، نماز بخوانند؟ گفته‏اند بعضى‏ها فرموده‏اند قدس الله اسرارهم كه نه، موثقه گفته مى‏شود كه يوضع فى اللحد، در قبر بايد گذاشته بشود، مقتضای ظاهر روایت این است.

عرض مى‏كنم نه اين شرطش نيست، اين يوضع فى اللحد به جهت تسهيل الامر است براى آنها، چونكه اگر در لحد بگذارند ميت را كه گود است، عورتينش را بپوشانند، آن وقت، وقتى كه نماز تمام شد آسان است برمى‏گردانند يك خرده حركتش مى‏دهند كه رو به قبله خوابيده بشود على اليمين خاك مى‏ريزند، اما بيرون بگذارند بعد بايد همان حجاره‏ها را بردارند و اينها باز عورت مكشوف بشود اين تسهيل امر نيست، بيرون هم بخوانند لا يبعد كه صلاة صحيح بشود، چرا؟ براى اينكه امام دو تا شرط فرمود، فرمود لا يصلى على ميت بعد ما يدفن، و لا يصلى على ميت و هو عريان، خوب اگر بيرون هم خواندند عريان كه نيست مستور العورة است، مقتضاى اين دو كبرايى كه روحى له الفداء بيان فرمود مقتضايش اين است كه وضع در لحد وجوبى ندارد، آن شرط صلاة دو تا شرط بيشتر ندارد، يك شرطش اين است كه بايد قبل الدفن بشود صلاة، شرط دوم اين است كه ميت بايد مستور العوره بشود، و من هنا كتبنا اين را كه اين كه در عروه دارد صلاة در اثناء التكفين محكوم به بطلان است گفتيم اين حكم مبنى بر احتياط است، در صورتى كه مئزر را پوشانده باشند كه مستور العوره مى‏شود، مئزر را پوشانده‏اند ولكن قبل القميص و قبل اللفافه است، اينكه صلاة محكوم به بطلان است اين دليل درستى ندارد محكوم به بطلان بودن، آن وقت هم احتياط مى‏دانيد كه هيچ اشكالى ندارد، هذا كله راجع به اين مسأله، وقتى كه نشد هم که گفتيم كه اينجور نماز خوانده مى‏شود.

عدم سقوط سائر واجبات در فرض تعذر دفن

مسأله 4: «إذا لم يمكن الدفن لا يسقط سائر الواجبات ‌من الغسل و التكفين و الصلاة و الحاصل كل ما يتعذر يسقط و كل ما يمكن يثبت فلو وجد في الفلاة ميت و لم يمكن غسله و لا تكفينه و لا دفنه يصلى عليه و يخلى و إن أمكن دفنه يدفن».[4]‌

مسأله چهارم این است که خوب رسيده‏اند به ميتى در بيابان، جماعتى يك كسى دو نفر مى‏رفت رسيدند به ميتى، در بيابانى كه بيابانى كه بى آب و علف است، بيابان خشك است، ديدند ميتى آنجا افتاده است، نمى‏توانند اين ميت را غسل بدهند ولكن مى‏توانند تيمم بدهند، و آن وقت كفن هم كه نيست، در بيابان هيچ چيز نيست كفن بدهند، خودشان هم يك قميصى دارند كه عورتينشان به او مستور است، آن هم قميص‏هاى عربى كفن نمى‏شود آن، كلنگ و بيلى، زمين هم خيلى سفت است، ندارد كه اين را دفن كنند، فقط مى‏توانند نماز بخوانند، صاحب عروه قدس الله نفسه الشريف مى‏گويد اين تغسيل ميت، تكفين ميت، تحنيط الميت و صلاة على الميت و دفن ميت اينها هر كدام واجب مستقل است، كما اينكه سابقا هم گفتيم، چونكه واو جمع است و یغسل و یکفن و یحنط ...، اينكه مجموع اينها يك وجوب داشته باشد به حيث آنكه بعضى متعذر شد از ما بقى ساقط بشود، نه اينجور نيست، از ما بقى ساقط نمى‏شود تكليف، ما بقى را بايد اتيان بكند، غايت الامر اشتراط در بعضى‏ها ثابت شده است كه كفن بايد بعد التغسيل بشود، آن وقتى كه امر به تغسيل است، ميتى كه آب نيست نمى‏شود او را غسل داد، يا خود ميت زخم است، آب بريزى تمام بدنش متلاشى مى‏شود يا جزء بدنش متلاشى مى‏شود، نه تغسيل ساقط مى‏شود، آن وقت اگر تيمم ممكن بوده باشد اجزاء تيمم موجود بوده باشد، پيشانى و دستها هست، نه ميتى است كه نه پيشانى دارد نه دست‏ها دارد، سوخته است، نمى‏شود تيمم داد يا در تصادف ماشين از بين رفته است، نه ناصيه دارد نه يدين دارد، تغسيل و تيمم هيچ كدام ممكن نيست، اما كفن بايد كرد، چونكه اشتراط اينكه تكفين بايد بعد از تغسيل بشود ساقط است، كفن مى‏كنند، نه كفن هم موجود نيست، بيابان است تصادف كرده است افتاده است اينجا، كفن موجود نيست، كفن هم لازم نيست، چه مى‏كنند؟ يصلى عليه بر او نماز مى‏خوانند، خوب قبر كه نمى‏شود كند، كلنگى نيست اينها نيست، صلاة را كه مى‏خوانند چه جور؟ آنجور كه بيرون گفتند، مى‏خوابانند رو به قبله، عورتينش را به حجاره به تراب ستر مى‏كنند نماز مى‏خوانند، خوب دفن كه ممكن نيست، ول مى‏كنند مى‏روند، وظيفه‏اشان همان بود كه اتيان كردند، چونكه قادر به دفن نيستند، اگر قادر به دفن بودند دفن مى‏كنند، اگر قادر به دفن نبودند دفن ساقط مى‏شود.

ولكن آنهايى كه گفته‏اند صلاة بايد بعد التكفين بشود، در حال الاختيار اگر ميت كفن داشته باشد بايد تكفينش تمام بشود، بعد نماز بخوانند، اگر فرض كنيد كه يك كسى سهو كرد، عمدا يا سهوا نماز بر ميت خواند، يادش رفته بود بر اينكه نماز ميت بايد بعد از كفن خوانده بشود، كفن هنوز نشده بود يا تمام نشده بود نماز بر ميت خواند، بناءا على الاشتراط، صاحب عروه مى‏گويد اين صلاة باطل است، اگر قبل تمام التكفين نماز خوانده شد نماز باطل است، عمدا نماز بخواند يا سهوا بخواند يا جهلا بالحكم الشرعى بخواند، قبل تمام التكفين بخواند نماز باطل است، چرا؟ به جهت اينكه مفروض اين است كه شرطش اين است كه بعد از تكفين بخواند، شرط كه موجود نيست، آن صلاتى كه اتيان شده است، مثل فقد ساير الشرائط است، شرط وقتى كه فاسد شد عمل فاسد مى‏شود.

اگر يادتان بوده باشد در باب صلاة اگر در بعضى شرائط صلاة و اجزاء صلاة خللى شد غير از آن خمس که لا تعاد الصلاة الاّ من خمس [5]مى‏گويند خلل اگر عن عذر شد عن نسيان و مع غفلة شد، در غير آن پنج تا كه ركوع و سجدين است و قبله است طهور و وقت است كه اركان تعبير مى‏كنند غير از اينها آن خلل ضررى ندارد، خوب در ما نحن فيه به حديث لا تعاد تمسك بكنيم بگوييم كه بابا سهو كرديم، قبلا خوانديم ديگر اعاده اين صلاة نشود.

نمى‏شود، آن لا تعاد منصرف است به آن صلاتى كه ذات الركوع و السجود و القيام و القرائة و اوله التكبير و آخره التسليم است، صلاة منصرف به او است، در روايات هم خواهد آمد كه اين صلاة ميت ليست بصلاة و انما هو دعاء، البته بعد التكبیر ها، بدان جهت آن لا تعاد الصلاة الا من خمس اين ميت را نمى‏گيرد، اگر مى‏گرفت مى‏گفتيم خوب بعد از تكفين شده است، صلاة بايد بعد التكفين بشود، الان قبل التكفين شده است، تكفين كه از آن خمسه نيست از اركان نيست لذا لا تعاد مى‏گيرد، نه نمى‏شود گفت، لا تعاد اينجا را شامل نمى‏شود.

توهم و دفع آن

بعضى‏ها توهم كرده‏اند كه انسان اگر غفلت كرد، ناسى بود، رفع عن امتی النسیان مى‏گويد اين صلاة صحيح است.

اين هم جوابش را سابقا گفتيم، گفتيم حديث رفع، رفع مى‏كند تكليف را، وقتى كه شرط عمل يادش رفت، شرط عمل است وجوب مستقل ندارد، شرطيت او را كه برمى‏دارد يعنى امر را از آن مقيد به آن شرط برمى‏دارد، مى‏گويد صلاتى كه بعد التكفين واجب است او در حق تو واجب نيست، اما فاقد شرط واجب است اين را اثبات نمى‏كند، برای اینکه ما محكوم به صحت بكنيم بگوييم نه فاقد شرط واجب بود، حديث رفع اين كار از دستش نمى‏آيد، حديث رفع عاجز است، حديث رفع، كارش رفع است، در آنجايى كه صلاة مشروط بود به بعد التكفين وقتى كه اين تكفين ياد انسان رفت و اشتباها صلاة را قبل التكفين خواند، حديث رفع اين وجوب را از ناسى و ساهى برمى‏دارد، چونكه رفع الخطاء و رفع النسيان، اما خالى از شرط در حق تو واجب است، آن وجوب را اثبات بكند حديث رفع اين از دستش نمى‏آيد اين زور را ندارد، شأن حديث الرفع رفع است لا الاثبات، مى‏دانيد كه رفع جزء و رفع شرط به رفع الامر عن الكل است، و به رفع الامر عن المشروط است، چونكه وضع جزء به آن امر كردن به كل است، وضع شرط به امر كردن به مشروط است، (يا كفايه)، رفعش هم اين است كه امر را از كل بردارد از مشروط بردارد، انسان وقتى كه يادش رفت آن كل ديگر امرى ندارد درباره‏اش، مشروط آن مشروط امر ندارد، اما ذات المشروط خاليا عن الشرط امر دارد اين مثبت مى‏خواهد، حديث رفت اين را اثبات نمى‏كند، بدان جهت محكوم به بطلان مى‏شود بناءا بر شرطيت، اين شرطيت فرق نمى‏كند عمدا ترك بشود سهوا يا خطاء كما كه ايشان مى‏فرمايد، و الحمد الله رب العالمين.