مسألة 15: « المصلوب بحكم الشرع لا يصلى عليه قبل الإنزال بل يصلى عليه بعد ثلاثة أيام بعد ما ينزل وكذا إذا لم يكن بحكم الشرع لكن يجب إنزاله فوراً والصلاة عليه ولو لم يمكن إنزاله يصلى عليه وهو مصلوب مع مراعاة الشرائط بقدر الإمكان».[1]
صاحب عروه مىفرمايد كسى كه مصلوب است قتل صلباً اين مصلوب دو قسم است:
تارة اين صلبش حكم شرعى و حدّ الشّرعى بود و به حكم شرع كشته شده بود. كما اين كه در بحث الحدود در حدّ المحارب ذكر كرديم در دو قسم از محارب. اين محارب صلب مىشود در يكى تخييراً و در ديگرى تعييناً. على ذلك اگر شخصى را چون كه محارب بود، صلب كردهاند و كشته شد. اين نسبت به آن غسل كردنش يا كفن كردنش قبل الموت است على ما تقدم فى باب الغسل كه قبل از اين كه كشته بشود غسل ميت مىكند. و كفنش را مىپوشد، بعد به دار مىآويزند. البتّه اگر اين كار ترك بشود، بعد بايد اين كار را كرد. خب اين را به دار آويختند. مرد. مشهور اين جور مىگويند. كه اين كه كشته شده است به صلب، تا سه روز مىشود اين را در دار نگه داشت. عين اين كه بعضىها واجب كردهاند و بعضىها جواز را گفتهاند. بحثش سابقاً گذشت در باب حدود. اين سه روز روى دار مىماند. اين صلاة ميّتى كه بر او واجب است، صاحب عروه مىفرمايد بعد از سه روز است. آن وقتى كه از دار از خشبه دار پايين آوردند، مثل ساير الموتى به او نماز خوانده مىشود. ثمّ دفن مىشود.
و امّا اگر مصلوب به حدّ شرعى و به حكم الشّرع نباشد مثل فى مثل زماننا در بعض البلاد يا در جميع البلاد غير از بلد الشّيعه آن جايى كه حكومت، حكومت ظالمه است لامور دنيوى به دار مىآويزد. حكم شرعى نيست. مثلاً مىخواست انقلاب بكند. به دار آويخت آنها را. اين موارد كه مسلمان است و مسلمان را به دار آويختهاند لا بحكم الشّرعى واجب است بعد از صلب فوراً پايين بياورند تا تجهيز ميت بشود. تجهيز ميت بالتّغسيل و التّكفين و بالصّلاة عليه بشود. اگر آمديم دست حكومت است. نمىدهد اين را. اين هم در جا گذاشته است يك هفته. مىفرمايد هر كسى كه متمكّن است، او در دار بوده باشد بايد به آن ميت نماز بخواند و او و لو در دار است. در عبارت دارد مراعياً للشّروط على المقدار الممكن. آن مقدار از شروط كه ممكن است، آنها را بايد مراعات بكند. اين كلام صاحب عروه است.
عرض مىكنم امّا اگر به حكم شرعى اين معنا كشته بشود به حدّ شرعى به صلب، همين جور است. تا سه روز مىشود در دار نگه داشت. اين وجوبى ندارد. ولكن مىشود تا سه روز در دار نگه داشت. وقتى كه حاكم و ولى المسلمين مصلحت ديد كه سه روز باشد تا مردم عبرت بگيرند امثالش. آنهايى كه محارب هستند عبرت بگيرند و از عملشان توبه بكنند قبل از اين كه مبتلا بشوند كه حدّ شرعى بر آنها جارى بشود اين اگر مصلحت ديد مىتواند اين معنا تا سه روز نگه دارد بالاى دار و بعد از سه روزى كه هست نماز خوانده مىشود و دفن مىشود. چرا؟ اين را استدلال كرديم سابقاً در باب الحدود استدلال كرديم به دو روايتى كه آن دو روايت على ما ذكرنا در بحث حدود معتبره است. هر دو تا معتبره سكونى است. در باب 5، ، از ابواب حدّ المحارب اين جور وارد شده است. روايت اولى [2]اين است.
«مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ع صَلَبَ رَجُلًا بِالْحِيرَةِ» حيره نزديكى كوفه است. آن جا كسى را دار آويخت « ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ» كه سه روز بالاى دار بود. «ثُمَّ أَنْزَلَهُ فِي الْيَوْمِ الرَّابِعِ»در روز چهارم امر فرمود كه بياورند پايين. «فَصَلَّى عَلَيْهِ وَ دَفَنَهُ» نمازش را خواند و دفن كرد. عرض كردند در سند اين نوفلى است. و سابقاً مراراً عرض كرديم نوفلى رواياتى را كه دارد، به واسطه اين كه مناقشه توثيق خاص ندارد، نمىشود اين روايات را طرح كرد. چرا؟ گفتيم نوفلى از معاريف است. معروف است كه راوى روايات سكونى جلّ رواياتش اين نوفلى است. راوى ديگر هم دارد. ولكن آنها روايات كمى نقل كردهاند. نوفلى از روايات است. معروف بود در هر طبقهاى و در هر عصرى كه راوى جلّ روايات سكونى است. سكونى خودش عامّى بود. ولكن امام صادق سلام الله عليه را قبول داشت به راوى الحديث بودن. بدان جهت هم امام صادق سلام الله عليه اكثر رواياتش را از خودش نقل نمىكند. مىرساند به آبائش عن علىٍ(ع) او عن رسول الله (ص). اين جا هم همين جور است كه انّ امير المؤمنين (ع). روى اين حسابى كه هست توثيق هم شده است. سكونى موثّق است. به رواياتش عمل مىشود. شيخ در عدّه فرموده است. ولكن كلام در نوفلى است كه گفتهاند توثيق خاص ندارد.
روى اين اساسى كه ما گفتيم شخصى اگر از معاريف بوده باشد، معروف بوده باشد در اين طبقات معروف بوده باشد و آنهايى كه متصدّى هستند لنقل روات الاحاديث و افعال آنها و اين شخص را نقل كند و قدحى دربارهاش نقل نكنند، اين كافى است در توثيق او وقتى كه مذهبش فاسد شد. قدح نرسد. حتّى در جايى كه به طريق ضعيف هم قدح نرسد آن كافى است در توثيق او. چون كه معلوم مىشود در زمان خودش شخصى بود حسن ظاهر داشت. مستور العيب بود. آن حسن ظاهر خودش در صورتى كه راوى امامى باشد، طريق بر عدالت است. اگر مذهبش فاسد بوده باشد، طريق بر ثقه بودنش است. بدان جهت گفتيم اين توثيق عام، اين قاعدهاى كه از مشاهير بوده باشد، روايات كثيرهاى نقل كند كه نوفلى از همين قبيل است و اين درباره اين شخص قدحى نشود، اين معلوم مىشود مستور بوده است. مىدانيد كسى كه معروف بود و اهتمام بود كه قدح او را اگر عيبى دارد گفته بشود، عيبش را در مىآورند. يك چيزى مىگويند. البتّه براى معاريف ربّما عيب مىگويند كه اصل ندارد. اين همين جور است طبيعتاً. يك همين جور شخصى معروف بوده باشد كه بناء رجاليين اين بود قدح و ضعف را بيان بكند وقتى كه بيان نكردند درباره شخصى با اين معروفيّت، اين گفتيم كافى است در اين كه اين مستور العيب بود. حسن ظاهر داشت و اين طريق است براى ثقه بودن يا بر عدالت بودن كما ذكرنا.
و امّا آنى كه بعضىها فرمودهاند چون كه شيخ گفته است اصحاب ما به روايات سكونى عمل كردهاند و عمل مىكنند اين دليل مىشود كه نوفلى هم موثّق باشد. چرا؟ چون كه روايات سكونى را نوفلى نقل كرده است. اين حرف پيش ما تمام نيست. مىتواند مؤيّد بشود. چرا؟ چون كه عرض كردم روايات سكونى راوىاش منحصر به نوفلى نيست. نوفلى جلّ رواياتش را نقل كرده است. عبد الله بن مغيره كه از اصحاب اجماع است، روايات متعددهاى از سكونى نقل كرده است. روى اين اساس شيخ به روايات سكونى عمل كردهاند با ساير شرايط ديگر. ساير شرايطش اين است كه راوى قبلىهايش هم ثقه بوده باشد. او نمىگويد كه هر سندى كه سكونى شد، به او عمل كردهاند. او اطلاق ندارد. او در مقام اين است كه سكونى موثّق است و روايتش معتبر است. امّا روايتى كه از سكونى مىرسد از ساير جهات ضعيف باشد، به او ناظر نيست كلام ايشان. مثل اين كه ما مىگفتيم طلحة بن زيد كتابش معتبر است. يعنى اگر كتاب او از طلحة بن زيد نقل كنند به نقل معتبر حجّت است، عمل مىشود به او. ولكن اگر نقل معتبر نباشد از او، فايدهاى ندارد. بايد سند او معتبر بشود. عمده ما ذكرنا است. بدان جهت اين نوفلى حسين بن يزيد نوفلى توثيق خاص ندارد. ولكن رواياتش معتبر است، به اين بيانى كه گفتيم. و در رجال روى او تا حال مشى كردهايم.
در او دارد كه انّ امير المؤمنين(ع) صلب رجلاً بالحيره ثلاثة ايام يا بالحيره ثمّ انزله فى يوم الرّابع فصلّى عليه فدفن. امام (ع) مىدانيد كه فعلش دلالت بر وجوب نمىكند. بدان جهت امام المسلمين بود. حكمت را ملاحظه مىكرد. سه روز نگه داشت او را بالاى دار و گفتيم اين را مىتواند. اين دليل نمىشود كه هميشه واجب است. دلالت بر وجوب نمىكند.
روايت دومى باز همين جور است. محمد بن يعقوب عن على بن ابراهيم عن ابيه عن النّوفلى عن السّكونى عن ابى عبد الله (ع). انّ رسول الله (ص) قال لا تدعوا المصلوب بعد ثلاثة ايام لا تدعوا المصلوب بعد ثلاثة ايام حتّى ينزل و يدفن. كسى كه مصلوب است يعنى مصلوب به حكم شرع است مصلوب صحيح است كه قول رسول الله ناظر به اين است. آنى كه صلب شده است از شما، او را بالاى دار بيشتر از سه روز نگذاريد. لا تدعوا المصلوب بعد ثلاثة ايام حتّى ينزل فيدفن. در يوم رابع نازل مىشود. پايين مىآورند و نماز مىخوانند و دفنش مىكنند. اين روايت هر دو تايش معتبر است.
اين تكّه اولى عبارت صاحب عروه نلتزم به آن كسى كه حدّاً صلب شده است، بعد ثلاثة ايام بايد بيايد پايين و به او نماز خوانده بشود و دفن بشود. منتهى اين در صورتى است كه غسل و كفنش قبل شده باشد. و الاّ تغسيل كفن مىكنند و بعد نمازش را مىخوانند و بعد دفنش مىكنند.
و امّا قسمت ثانى كه اگر مصلوب به غير حكم شرعى شد، مقتضاى امر به تجهيز ميت اين است كه كسى كه متمكن است مثلاً آنها به دار زدند و رفتند ديگر. يا ظلماً به دار زدند و فرار كردند و رفتند. بر ديگران واجب است بالفور بياورند پايين. احترام ميت است. ظلماً است. اين را بياورند پايين. مقتضاى احترام اين است كه فوراً بايد بياورند پايين. اين فورنش به جهت لزوم تحفّظ بر احترام مؤمن است. بياورند پايين. وقتى كه آوردند پايين، بر او نماز خوانده مىشود. تجهيز مىشود. نماز خوانده مىشود و دفن مىشود. خب اگر آن ظالم نمىگذارد، همين جور گذاشته است، شرطه گذاشته است كسى نمىتواند جلو برود، مؤمن بايد نماز بخوانند بر او. ايشان فرمود به آن شرطى كه متمكن است. ولكن قد تقدّم الكلام. اگر بخواهد به مصلوب در حال صلب نماز بخواند، آن نحو بايد بخواند كه در آن صحيحه ابى جعفر هاشمى وارد شده بود كه در آن روايت امام (ع) اين جور فرمود. در كيفية الصّلاة على المصلوب كه سابقاً خوانديم و از او هم استفاده كرديم كه استقبال القبله مصلّى معتبر است. كه روايتش اين بود:
در باب [3]35 از ابواب صلاة الجنازه بود. محمد بن يعقوب عن على بن ابراهيم عن ابيه عن ابى هاشم الجعفرى كه فرمود بر اين كه زيد را امام صادق سلام الله عليه چه جور نماز خواند او را بيان مىكند. مىگويد بر اين كه سألت الرّضا (ع) عن المصلوب فقال اما علمت انّ جدّى صلّى على عمّه. بر عمّش نماز خواند، اما علمت انّ جدّى صلّى على عمّه قلت اعلم ذلك ولكنّى لا افهمهه مبيناً كه همان بيانى كه گفتم. كه اگر صورتش الى القبله باشد ميت مقابل منكب يمين مىايستد. پشتش به قبله بوده باشد على المنكب الايسر مىايستد. يعنى مستقبل مىشود منكب ايسر را. تا اين كه صلاة مصلّى بين المشرق و المغرب واقع بشود. اگر مصلوب منكب ايمنش الى القبه است، اين مستقبل مىشود مصلّى منكب ايسر را. تا صلاتش بين المشرق و المغرب واقع بشود. و اگر منكب ايسرش الى القبله است، مستقبل منكب ايمن مىشود. به آن نحوى كه سابقاً توضيح داديم. آن جا فرمود ان كان وجه المصلوب الى القبلة فقم على منكبه الايمن. و ان كان قفاه الى القبله فقم على منكبه الايسر. فانّ بين المشرق و المغرب براى مصلّى قبله است كما تقدم. و ان كان منكبه الايسر الى القبله فقم على منكبه الايمن. يعنى مقابل منكب ايمن مصلوب بايست. و ان كان منكبه الايمن الى القبله فقم على منكبه الايسر و كيف كان منحرفاً فلا تزایلن مناكبه. تو منحرفاً بايست. خودش هم مناكب اين مصلوب را ول نكن. شفا در آن است. منكبش در هر طرف بوده باشد، تو بايد مستقبل منكبش بوده باشى. به آن نحوى كه گفتيم ديگر. كه بين المشرق و المغرب بشود. خود امام روحى له الفداه مىفرمايد فانّ بين المشرق و المغرب قبلةٌ. بين المشرق و المغرب قبله است، تعليل بر اين است كه چرا مناكبش را ول نكن، چون كه اگر مناكبش را آن جور گرفتى، صلاة تو بين المشرق و المغرب مىشود.
يك نكتهاى هم بگويم. بين المشرق و المغرب مىشود، مراد از مشرق و مغرب دو تا مطلب است. مطلبش اين نيست كه در سابق كه آن قبله مشتبه شد، بين المشرق و المغرب مىگفتيم، آن بين المشرق و المغرب بين المشرق به حسب فصول است. در فصل پاييز كه اين فصل است نگاه بكنيد، آن شمس از جايى كه طلوع مىكند در مقابلش غروب مىكند ربع الدّايره مىشود آن. چون كه روز كوتاه است، شب همين جور است ديگر. كانّ مثل ربع الدّايره مىشود. ولكن در ما نحن فيه اين مشرق و مغرب، مشرق و مغرب اعتدالى است. اين نحوى كه امام فرمود مناكبش را ول نكن و نماز اين جور بكن، اين جور نماز خواندن بين المشرق و مغرب اعتدالى واقع مىشود. قبله را توسعه داده است كما ذكرنا سابقاً. قبله در صورتى كه ميت مصلوب بوده باشد، قبلهاى كه معتبر الى المصلّى است، اين قبله سعه پيدا مىكند از آن قبلهاى كه عند اشتباه القبله بين المشرق و المغرب مىشود، متيقّن از آن بين المشرق و المغرب مشرق و مغرب به حسب فصول است. آنى كه به حسب الفصول به مشرق واقع مىشود. بين او و بين مغرب بايد اتيان بشود. اين هم اين معنا بود.
مسألة 16: «يجوز تكرار الصلاة على الميت سواء اتَّحد المصلي أو تعدد لكنه مكروه إلا إذا كان الميت من أهل العلم والشرف والتقوى».[4]
بعد ايشان قدس الله نفسه الشّريف در ما نحن فيه مسأله ديگرى را مىفرمايد. مىفرمايد بر اين كه ميتى كه نماز خوانده شد به او هنوز دفن نشده است. نمازش تمام شد. ايشان مىفرمايد تكرار آن صلاة ميت بر آن ميت جايز است. مشروع است. و خودش هم فضيلت دارد تكرار كردنش. چه تكرار كننده خود آن شخصى باشد كه اول نماز خوانده است به او، يا اين كه نه تكرار كننده نماز شخص آخر است. شخصى بر ميت نماز جماعت خواند. تمام شد. يك شخص ديگر رسيد ديد بله ميت هست. گذاشتهاند. ولكن نماز تمام شده است. دوباره نماز مىخواند. عيبى ندارد. كه اعاده كننده صلاة قبل الدّفن على الميت آن كسى است كه غير مصلّى اولى است. مىفرمايد فرقى نمىكند مصلّى اول باشد يا مصلّى دوم باشد. اين فضيلت دارد.استحباب دارد. اين جور اعاده اذا كان من اهل الشّرف و التّقوی وقتى كه ميت از اهل شرف و تقوا شد. شخصى است مثلاً خدمتى كرده است در اسلام به واسطه جهادش. جهاد با يدش، يا جهاد با لسانش، با قلمش. شخصى كه اين جور اهل الشّرف و اهل التّقوی است، شرف، شرف ديانتى است. اين جور بوده باشد اين جور شخص را نماز خواندن مكرراً فضيلت دارد. امّا آن كسى كه نه اين جور اهل شرف و تقوا نيست. مثلاً يك مؤمن عادى است. مىفرمايد در اين صورت اعاده عيبى ندارد. ولكن اعاده مكروه است.
مىدانيد كه صلاة الميت عبادت است و كراهت مصطلحه در عبادات غير ممکن است. عبادت بايد ملاك رجحانيّتى داشته باشد. اين كه مىگوييم فلان عبادت مكروه است اين نمىشود اين كه تركش ترك بشود چون كه فعلش منقصت دارد. اين جور نيست. اين كراهت مصطلحه در عبادت غير ممكن است. عبادت بايد رجحان داشته باشد. اين كه ايشان مىگويد مكروه است، كراهت به معنا اقلّ ثواباً است. افضل نيست مثل قسم اولى. نسبت به چه چيز ثوابش كم است؟ نسبت به دعا. چون كه ميت وقتى كه شخص متعارف شد نماز خواندن افضل اين است كه بعد از او ديگران كه آمدند صلاة را هم درك نكردند دعا بكنند آن ميت را. براى او فاتحه بخواند. خدا رحمتش كند. چه مصيبتها كشيد در اين دار دنيا تا رفت. دعا و استغفار كردن اين افضل است. بعضىها مناقشه فرمودهاند كه بله اين دليلش چه بوده باشد؟ روايتش چه بوده باشد؟ امّا اين كه ميت از اهل شرف و تقوا بوده باشد، بر او نماز خواندن نماز را بر او تكرار كردن در صورتى كه اهل فضيلت بوده باشد، عيبى ندارد.
صحيحه حلبى دلالت مىكند در باب شش[5] از ابواب صلاة الجنازه.
«مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: كَبَّرَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع عَلَى سَهْلِ بْنِ حُنَيْفٍ- وَ كَانَ بَدْرِيّاً خَمْسَ تَكْبِيرَاتٍ» پنج تكبيرات كه همان نماز ميت است خواند. «ثُمَّ مَشَى سَاعَةً» مقدارى به طرف قبرستان رفتند، «ثُمَّ وَضَعَهُ وَ كَبَّرَ عَلَيْهِ خَمْسَةً أُخْرَى» اين مصلّى اولى است. باز على (ع) يك صلاة ميت ديگر خواند. «فَصَنَعَ بِهِ ذَلِكَ حَتَّى كَبَّرَ عَلَيْهِ خَمْساً وَ عِشْرِينَ تَكْبِيرَةً» پنج صلاة ميت خواند به اين. اين حكم مختص به سهل بن حنيف بوده باشد كه در سهل بن حنيف دربارهاش خداوند يك حكم خاصّى جعل كرده است اين معنا معتبر نيست. اين سهل ابن حنیف كان بدرياً يعنى مقامى داشت در اسلام. خدمتى داشت در اسلام. روى اين حساب بود.
شاهدش هم بر اين است كه در روايت ديگر كه آن هم صحيحه زراره است،[6] روايت سومى است.
«وَ عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ جَابِرٍ وَ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي حَدِيثٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص صَلَّى عَلَى حَمْزَةَ سَبْعِينَ صَلَاةً- وَ كَبَّرَ عَلَيْهِ سَبْعِينَ تَكْبِيرَةً». هفتاد نماز خواند كه گفتيم اگر سابقاً يادتان بوده باشد، گفتيم سبعين دعا خواند. معنايش عبارت از اين است. دعائى كه در صلاة ميت خوانده مىشود اين را اين جور گفت و كبّر عليه سبعين تكبيره. سبعين تكبيره در صلاة على الميت به او گفت. چون كه جنازهاش را برنمىداشتند جنازههايى كه مىآوردند نماز مىخواند رسول الله (ص) جنازه ايشان بود كه سبعين تكبيره براى او افتاد. براى حمزه. حمزه سيد الشّهدا.
و هكذا باز روايت ديگرى هم هست درباره صلاة على الآدم كه ابنش خوانده شده است. آن هم همين جور است.
اين كه اين حكم مختص بشود فقط به حضرت حمزة الشّهدا سيد الشّهدا، يكى هم به سهل بن حنيف اين معنا محتمل نيست. جامعش اين است آنى كه توى ذهن مىآيد، اينها در اسلام خدمت كرده بودند. كذا بودند. زحمت كشيده بودند. روى مقامشان اين بود كه اين كار را كرد. اين مقام روى آنى كه اين فهميده شده است. صاحب عروه هم به همين معنا حمل كرده است. و گفته است اهل الشّرف و التّقوی شد، كه گفتيم شخص نخبهاى بود. در اسلام خدمتى كرد. خدمتى كه آن خدمت حساب مىشود خدمت رائقى، خدمت بزرگى حساب مىشود، اين حكم درباره او هم هست. چون كه حكم خاصّى درباره احدى آن هم غير المعصوم و غير الامام بوده باشد حكم خاص جعل بشود، اين جور چيزى در شرع سابقه ندارد. و امّا اگر اين جور مقامى نداشت معلوم شد كه ولو مؤمنى است. صالح است. ولكن اين جور عنوان را ندارد. ايشان فرمود در اين صورت صلاة عيبى ندارد. نماز خواندن عيبى ندارد.
ولكن اقلّ ثواباً است. آنى كه بهتر است به او دعا خوانده بشود. اين چرا؟ اين از كجا استفاده شد؟ اين كه اصل صلاة مىشود به هر مؤمنى خواند، به اين دلالت مىكند موثّقه عمّار ساباطى. روايت 19 [7]است:
و باسناد الشّيخ عن على بن حسن فضّال عن احمد بن الحسن احمد بن حسن بن على فضّال است كه برادر اين على بن حسن فضال است اين احمد بن حسن. برادر بزرگترش است كه روايات را از برادر بزرگش بعضاً نقل مىكند. آن احمد بن حسن فضّال هم نقل مىكند عن عمر بن سعيد مدائنى كه ثقه است عن مصدّق بن صدقه عن عمّار ساباطى اينها فطحى هستند ديگر رجال سند. ولكن ثقات هستند. «قَالَ: الْمَيِّتُ يُصَلَّى عَلَيْهِ مَا لَمْ يُوَارَ بِالتُّرَابِ- وَ إِنْ كَانَ قَدْ صُلِّيَ عَلَيْهِ». مادامى كه خاك نريختهاند، به خاك نپوشانيدهاند، صلاة را بر او مىخوانند؛ ولو به او نماز خوانده بودند. بعد از دفن هم عيبى ندارد. اين معلوم است كه مصلّى ولو شخص ديگر بوده باشد. مصلّى قبلاً شخص ديگر بود، بعد الان اين شخص مىخواند. اين عيبى ندارد. مادامى كه دفن نشده است مىتواند بخواند. آن روايت يونس بن يعقوب هم معتبر است. آن هم همين جور است.
روايت دومى و باسناده عن على بن حسن فضّال عن محمد بن وليد است، اين محمد بن وليد هم معتبر است كه على بن حسن فضال به او نقل مىكند. يك وقت ان شاء الله شد داستانش را مىگويم.
«وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِيدِ عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْجِنَازَةِ لَمْ أُدْرِكْهَا- حَتَّى بَلَغَتِ الْقَبْرَ أُصَلِّي عَلَيْهَا» جنازه را هم ترك نكردند نماز بخوانند. به قبر رساندهاند. اصلّى عليها؟ نماز بخوانم. «قَالَ إِنْ أَدْرَكْتَهَا قَبْلَ أَنْ تُدْفَنَ فَإِنْ شِئْتَ فَصَلِّ عَلَيْهَا»[8] دلت بخواهد نماز بخوان. اين روايت بر اين است كه تكرارش عيبى ندارد. چرا ما گفتيم كه اين مكروه است؟ به چه قرينه گفتيم اين مكروه است؟ ظاهرش اين است كه صلاة را عيبى ندارد بخوان. چه آن شخص اول بخواند، چه شخصى كه تو نخوانده بودى. اين را به اين قرينه گفتيم:
به اين معتبره حسين بن علوان گفتيم كه روايت، روايت [9]13 است در اين باب.
«عبد الله بن جعفر الحميرى فى قرب الاسناد عن الحسن ابن طریف» هر دو مىگويند. يك نفر هستيم. حسن بن طریف عن الحسين بن علوان. حسين بن علوان معتبر است. عن جعفر سابقاً هم گفتيم مرّاتى حسين بن علوان اعتبار دارد، مدح دارد، آن جا «عن جعفر عن ابيه (ع) انّ رسول الله (ص) صلّى على جنازةٍ». به يك جنازهاى نماز خواند. «فلمّا فرغ منها». وقتى كه از جنازه فارغ شد جاء قومٌ. قومى آمد. لم يكونوا ادركوها. نماز را درك نكرده بودند. «فكلّموا رسول الله (ص)». فكلّكموه اشتباه است. فكلمّوا رسول الله (ص). تكلم كردند با رسول الله (ص) كه «ان يعيد صلاة عليها». دوباره نماز بخواند. «فقال لهم قد قضيت الصّلاة عليها». نماز را تمام كردند. ولكن ادعو لها. دعا بكنيد.
خب جمع واضح است ديگر. آن گفت عيبى ندارد. نماز بخواند. آن موثّقتين صريح بودند. اعاده صلاة جايز است و عبادت هم كه مشروع شد و جايز شد، فضل و فضيلت دارد. اين روايت كه مىگويد كه قد قضيت الصّلاة نماز تمام شد ولكن ادعوا لها نماز نخوانيد، دعا بكنيد، اين معنايش عبارت از اين است كه دعا افضل است. خب مىگويد جايز است. مشروع است. فضيلت دارد. اين كه مىگويد دعا بكنيد در مقامى كه صلاة مشروع شد فرمود دعا بكنيد، نماز نخوانيد، اين معنايش اين است كه دعا افضل است. اين كراهت، كراهت در عبادات است كه در عروه هم فتوی داده است. اين كراهت، وقتى كه همين جور شد، اين مقتضى الادلّه است. اشكالى ندارد. آن وقت ميت را دفن كردند. نماز هم خوانده بودند. چون كه اگر نماز نخوانده بودند، سابقاً گفتيم بر اين كه نماز را بايد بعد الدّفن بخوانند. مسألهاش گذشت. در مسأله 7.
مسألة17: «يجب أن يكون الصلاة قبل الدفن فلا يجوز التأخير إلى ما بعده نعم لو دفن قبل الصلاة عصياناً أو نسياناً أو لعذر آخر أو تبين كونها فاسدة ولو لكونه حال الصلاة عليه مقلوباً لا يجوز نبشه لأجل الصلاة بل يصلى على قبره مراعياً للشرائط من الاستقبال وغيره وإن كان بعد يوم وليلة بل وأزيد أيضاً إلا أن يكون بعد ما تلاشى ولم يصدق عليه الشخص الميت فحينئذ يسقط الوجوب وإذا برز بعد الصلاة عليه بنبش أو غيره فالأحوط إعادة الصلاة عليه».[10]
اين جا صاحب عروه يك كلامى دارد كه او را مىخواهم ملتفت بشويد. صاحب عروه دارد اگر ميتى را نماز نخواندند، دفن كردند، بعد الدّفن بايد نماز خوانده بشود.خب نماز نخواندند، نخواندند. دو ماه گذشت. مىگويد بعد از دو ماه هم باشد بايد نمازش را بخوانيد. محدود نيست به سه روز و اينها كه بعضىها گفتهاند كه همين كه رسول الله (ص) تا سه روز مىآمدند نماز مىخوانند بر رسول الله كه نمازش هم صلوات فرستادن بود اين جور مىگويند، سه روز تحديدى ندارد. صلاة واجب است. بعد الدّفن هم مشروع است. بايد خوانده نشده است بخوانند اين را. بله آن وقتى كه ديگر پوسيد مثلاً يك كلّهاى از او باقى مانده است در قبر و آن كلّه هم نصفه كاره است وقتى كه ميت صدق نكرد، ميت خاك شده است، ديگر صلاة خوانده نمىشود.
روى اين اساسى كه اين شهدايى كه مىآورند پيدا مىكنند غير از كلّه چيز ديگرى باقى نمانده است، صلاة بر اينها وجوبى ندارد. ولو به اينها نماز خوانده نشده است و تجهيز هم نشده است. بدان جهت در ما نحن فيه صلاة بر آنها نيست. اين هم همين جور است. ايشان مىفرمايد وقتى كه در قبر پوسيد به نحوى كه ميت صدق نكرد ديگر صلاة خوانده نمىشود. و امّا دو ماه گذشته است ولكن هوا سرد است. در دو ماه چيزى نمىشود به او. ميّت مىماند. صدق مىكند. ولو بو گرفته باشد هم. عيب ندارد. بايد اين صلاة را خواند. اين مقتضاى «صلّوا على كلّ من مات من اهل القبلةلا تدعوا احداً من امّة بغير صلاةٍ» مقتضايش اين است بعد از اين كه صلاة بعد الدّفن مشروع شد، با آن كسى كه نماز خوانده نشده است، مقتضايش اين مىشود.
بعد ايشان يك مطلبى هم در اين مسأله دارد. او را هم بگويم. و آن اين است كه نه به ميت نماز خواندهاند. ولكن نمازش نماز باطل بود. در اين صورت هم همين حكم را دارد. مثل آن ميّتى است كه نماز خوانده نشده است. اگر يادتان بوده باشد سابقاً گفتيم كه ميّتى كه بطلان صلاة او از ناحيه اين است كه ميت مقلوب بود مستقبل الى القبله و مستلقياً نبود از اين جهت نبود، گفتيم اعاده صلاة بر او مادامى است كه دفن نشده است. اگر دفن كردند و تا دفن اعاده نكردهاند، بعد از موت ديگر نماز خوانده نمىشود. روايتش را هم خوانديم. يك دفعه ديگر هم مىخوانم. آن روايتش اين جور بود. موثّقه عمّار بود. يك وقتى مىگفتيم اين عمّار موسى بن ساباطى خيلى خدمت كرده است. خيلى روايات دارد. در اكثر بابها يك خصوصيتى دارد كه روايتى دارد. اين باب هم از آن بابها است. روايتش فقط منحصر است به همان روايت ايشان. در باب 19 [11]از ابواب صلاة الجنازه:
محمد بن الحسن باسناده عن محمد بن احمد بن يحيى كه اين محمد بن احمد بن يحيى همان صاحب نوادر الحكمة است اشعرى رضوان الله عليه. سند شيخ هم به محمد بن احمد بن يحيى الاشعرى صحيح است. اين هم نقل مىكند عن احمد بن الحسن، اين احمد بن حسن برادر على بن حسن فضال است كه گفتهاند ثقه از برادر بزرگش است. آن هم عمر بن سعيد عن مصدّق بن صدقه عن عمّار بن موسى السّاباطى عن ابى عبد الله (ع) فى حديثٍ انّه سئل ان من صلّى عليه بر ميّتى كه نماز خوانده شد. فلمّا سلّم الامام. آن وقتى كه امام صلاتش را تمام كرد در اين صورت فاذا الميت مقلوبٌ رجلاه الى موضع رأسه، معلوم شد كه ميت را برعكس گذاشتهاند. قال يسوّى و تعاد الصّلاة عليه. صلاتش را اعاده مىكند. و ان كان قد قد حمل ولو بردهاند طرف قبرستان، حمل شده است. نماز مىخوانند. ما لم يدفن. مادامى كه دفن نشده است. فان دفن فقد مضت الصّلاة عليه. دفن شده باشد ديگر اعاده نماز بر قبر لازم نيست. بدان جهت گفتيم در اين صورت اگر فساد الصّلاة از ناحيه شرايط ميت بوده باشد، شرط مستلقى نبوده باشد، مستقبل الى القبله نبوده باشد، قهراً وقتى كه مستلقى شد، آن استقبال قبلهاى كه معتبر است او محقق نمىشود. در اين صورت اعاده بعد الدّفن كردن لازم است. اگر ملتفت شدند. و امّا اگر ملتفت شدند دفن نكردند يا ملتفت نشدند الاّ بعد الدّفن، اعاده صلاة وجوبى ندارد. اين هم حكم اين معنا بود.
آن وقت كلام واقع مىشود در اعاده صلاة بر ميتى كه بر او نماز خوانده بودند كه انشاء الله تكلّم مىكنيم.
[1] سيد محمد کاظم يزدی، العروة الوثقى، (بيروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چ2، ت1409ق)، ج1، ص431.
[2] شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج28، ص318.
[3] مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي هَاشِمٍ الْجَعْفَرِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا ع عَنِ الْمَصْلُوبِ فَقَالَ- أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ جَدِّي ع صَلَّى عَلَى عَمِّهِ- قُلْتُ أَعْلَمُ ذَلِكَ وَ لَكِنِّي لَا أَفْهَمُهُ مُبَيَّناً- فَقَالَ أُبَيِّنُهُ لَكَ إِنْ كَانَ وَجْهُ الْمَصْلُوبِ إِلَى الْقِبْلَةِ- فَقُمْ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْمَنِ- وَ إِنْ كَانَ قَفَاهُ إِلَى الْقِبْلَةِ فَقُمْ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْسَرِ- فَإِنَّ بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ قِبْلَةً- وَ إِنْ كَانَ مَنْكِبُهُ الْأَيْسَرُ إِلَى الْقِبْلَةِ- فَقُمْ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْمَنِ- وَ إِنْ كَانَ مَنْكِبُهُ الْأَيْمَنُ إِلَى الْقِبْلَةِ- فَقُمْ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْسَرِ- وَ كَيْفَ كَانَ مُنْحَرِفاً فَلَا تُزَايِلَنَّ مَنَاكِبَهُ- وَ لْيَكُنْ وَجْهُكَ إِلَى مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ- وَ لَا تَسْتَقْبِلْهُ وَ لَا تَسْتَدْبِرْهُ الْبَتَّةَ قَالَ أَبُو هَاشِمٍ- وَ قَدْ فَهِمْتُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَهِمْتُهُ وَ اللَّهِ؛ شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج3، ص130.
[4] سيد محمد کاظم يزدی، العروة الوثقى، (بيروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چ2، ت1409ق)، ج1، ص432.
[5] شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج3، ص80.
[6] شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج3، ص81.
[7] وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الْمَيِّتُ يُصَلَّى عَلَيْهِ مَا لَمْ يُوَارَ بِالتُّرَابِ- وَ إِنْ كَانَ قَدْ صُلِّيَ عَلَيْهِ؛ شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج3، ص86.
[8] شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج3، ص81.
[9] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْيَرِيُّ فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ طَرِيفٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ ع أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص صَلَّى عَلَى جِنَازَةٍ- فَلَمَّا فَرَغَ مِنْهَا جَاءَ قَوْمٌ لَمْ يَكُونُوا أَدْرَكُوهَا- فَكَلَّمُوا رَسُولَ اللَّهِ ص أَنْ يُعِيدَ الصَّلَاةَ عَلَيْهَا- فَقَالَ لَهُمْ قَدْ قَضَيْتُ الصَّلَاةَ عَلَيْهَا وَ لَكِنِ ادْعُوا لَهَا؛ شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج3، ص84.
[10] سيد محمد کاظم يزدی، العروة الوثقى، (بيروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چ2، ت1409ق)، ج1، ص432.
[11] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مُوسَى عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ أَنَّهُ سُئِلَ عَمَّنْ صُلِّيَ عَلَيْهِ فَلَمَّا سَلَّمَ الْإِمَامُ- فَإِذَا الْمَيِّتُ مَقْلُوبٌ رِجْلَاهُ إِلَى مَوْضِعِ رَأْسِهِ- قَالَ يُسَوَّى وَ تُعَادُ الصَّلَاةُ عَلَيْهِ- وَ إِنْ كَانَ قَدْ حُمِلَ مَا لَمْ يُدْفَنْ- فَإِنْ دُفِنَ فَقَدْ مَضَتِ الصَّلَاةُ عَلَيْهِ- وَ لَا يُصَلَّى عَلَيْهِ وَ هُوَ مَدْفُونٌ؛ شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج3، ص107.