درس هزار و سی و یکم

شرائط صلاة ميت

مسألة 19: «يجوز الصلاة على الميت في جميع الأوقات بلا كراهة حتى في الأوقات التي يكره النافلة فيها عند المشهور من غير فرق بين أن يكون الصلاة على الميت واجبة أو مستحبة».^[1]

ادامه بحث جواز خواندن نماز ميت در جميع اوقات بدون کراهت

عرض كرديم مشهور ما بين اصحابنا اين است كه صلاة قريب طلوع الشّمس و عند غروب الشّمس مكروه است. يعنى اقلّ ثواباً كما ذكرنا كه معناى نهى در عبادت به معنا قلّة الثّواب است. كلام اين است بناء بر اين فتوی المشهور كه ساير صلوات را گفتهاند مكروه است، اين در صلاة الجنازه جارى نمىشود. و صلاة الجنازه عند غروب الشّمس يا عند طلوعها مثل صلاة بر ميّت در ساير الاوقات است. چرا؟ براى اين كه آنى كه وارد شده است در روايات و نهى شده است از صلاة در آن اوقات، على تقدير اين كه آنها تمام بشود، ملتزم به آنها بشويم و بگوييم معارضه ندارد با اخبارى كه اقتدا مىكند آن اخبار را حمل بر تقيه كرد اخبار مانعه را اگر اين را نگوييم، اين در صلاة الميت جارى نمىشود. در صلاة الميت، صلاة الميت را مىشود خواند در هر وقتى. كلام اين است كه وجه اين كه اين صلاة ميت مثل آن صلوات نيست، كراهتى در اين ندارد، وجهش اين است كه اولاً آن صلوات كما هو ظاهر الاخض الصّلاة منصرف است به صلاتى كه اوّله التّكبير و آخره التّسليم است. ذات الرّكوع و السّجود است. و در ما نحن فيه صلاة الميت كما اين كه روايات دلالت كردند، اين صلوات تكبيرٌ و دعا است و تسبيح است. صلاة ذات الرّكوع و السّجود نيست.

و مع الاغماض عن ذلك رواياتى بود كه آن روايات دلالت مىكرد بر اين كه در ما نحن فيه كراهتى نيست. آن روايات اين جور بودند. «يصلّى على الجنازة فى كلّ ساعة انّها ليست بصلاة ركوعٍ و سجودٍ و انّما يكره الصّلاة عند طلوع الشّمس و عند غروبها الّتى فيه الخشوع و الرّكوع و السّجود». آن جا مكروه است. ولكن در مقابل اين رواياتى كه ديروز خوانديم كراهت را نفى كردهاند، در ما نحن فيه يك روايتى است. آن روايت من حيث السّند معتبره است.

صحيحه عبدالرحمن

 روايت 5 است در همين باب 20 [2]كه عبارت از محمد بن الحسن باسناده عن الحسين بن سعيد. شيخ از كتاب حسين بن سعيد اهوازى رضوان الله عليه نقل مىكند. سند شيخ به كتب حسين بن سعيد صحيح است كما مراراً گفتيم. حسين بن سعيد نقل مىكند عن قاسم بن محمد جوهرى. قاسم بن محمد جوهرى توثيق خاصّى ندارد. ولكن كما ذكرنا و لعلّه مراراً ايضاً قاسم بن محمد از معاريف است كه قدحى دربارهاش نرسيده است. روايات كثيرهاى را همين حسين بن سعيد از قاسم بن محمد جوهرى نقل كرده است. او هم نقل مىكند عن ابان بن عثمان آن هم عن عبد الرّحمان بن ابى عبد الله، آن هم نقل مىكند از امام صادق (ع). «قَالَ: تُكْرَهُ الصَّلَاةُ عَلَى الْجَنَائِزِ حِينَ تَصْفَرُّ الشَّمْسُ وَ حِينَ تَطْلُعُ». امام صادق فرموده است مكروه است نماز خواندن بر جنائز آن وقتى كه آفتاب زرد مىشود. يعنى وقت غروبش است. و حين تطلع و آن وقتى كه طلوع مىكند. نزديك به طلوع است كه حمرتش ظاهر مىشود، مكروه است صلاة بر جنائز.

جمع بين روايات ياد شده با سائر روايات وارده در مسأله مورد بحث

 خب اين روايت با روايات متقدمه معارضه كرد. فرمودهاند بر اين كه اين روايت را كه روايت اخيره است حمل مىكنيم بر همان كراهت به معنا قلّت ثواب و روايات سابقه را مثل صحيحه عبيد الله بن حلبى لا باس بالصّلاة على الجنائز حين تغیب الشمس و حين تطلع اين را حمل مىكنيم به جواز. جايز است صلاة. ولكن مكروه است.

اين جمع پيش ما درست نيست. چرا؟ چون كه در روايات مجوّزه نفى كراهت شده است. فرمود بر اين كه در صحيحه محمد بن مسلم يصلّى على الجنازة فى كلّ ساعة انّها ليست بصلاة ركوعٍ و سجودٍ و انّما يكره الصّلاة عند طلوع الشّمس و عند غروبها فى الّتى فيه الخشوع و الرّكوع و السّجود. در او مكروه است. در اين كراهتى ندارد. اين معارضه است. حمل نمىشود. حتّى اين صحيحه عبيد الله حلبى لا باس بالصّلاة على الجنائز كه حين تغیب الشّمس و حين تطلع اين را نمىشود حمل كرد بر اين كه جايز است يعنى باطل نيست. مشروع است. چرا نمىشود؟ چون كه تعليل دارد انّما هو استغفارٌ يعنى آن صلوات ديگر نيست. آن صلوات ديگر ذات الرّكوع و السّجود هستند. آن جا هم لا باس است. در آن صلوات هم هست. منتهى آن جا آن بأسى كه در ساير الصّلوات است، چون كه ساير صلوات را هم عند الغروب و عند طلوع الشّمس خواندن صحيح است. مشروع است. منتهى ثوابش كم است. امام (ع) روحى له الفداه آن بأسى كه در ساير صلوات است، عند طلوع الشّمس و عند غروبها آن باس را نفى مىكند در صلاة جنازه. يعنى آن بأسى كه آن جا باس كراهتى است. قلّت الثّواب است. آن بأسى كه در آن صلوات است، در صلاة ميت نيست.

چرا اين جور معنا مىكنيم؟ چون كه تعليل اقتضا مىكند. انّما هو استغفارٌ. چون كه اگر آن كراهت در اين صلاة هم باشد تعليل اجنبى مىشود. انّما هو استغفارٌ. فرمود لا باس بالصّلاة على الجنائز حين تغیب الشمس و حين تطلع. چون كه در ساير صلوات هم باس نيست. يعنى جايز است خواندن آنها را. اين تعليل كه انّما هو استغفارٌ اين با اين نمىسازد حمل كردن به جواز يعنى اصل مشروعيّت. اين لا باس بأسى است كه در ساير الصّلوات است. عند طلوع الشّمس و عند غروبها آن باس در اين صلاة جنائز نيست. چون كه اين ذات الرّكوع نيست و انّما هو استغفارٌ. پس بدان جهت آن باس كراهت بود در آن صلوات. يعنى در اين صلاة كراهت نيست. بدان جهت اين روايت معتبره عبد الرّحمان بن ابى عبد الله را حمل كردن بر كراهت به قلّت ثواب اين روايات را حمل كردن به اصل مشروعيّت، اصل اين جمع عرفى نيست در مقام.

 بدان جهت اين روايات معارضه مىكند با اينها روايتى كه همان روايت عبد الرّحمان بن ابى عبد الله است و كما ذكرنا فى بحث التّعارض الخبرين. اگر دو تا خبر شاخ به شاخ بشوند و شرايط حجّيت را هر دو داشته باشند، موافق عامّه طرح مىشود. و اخذ مىشود به آنى كه مخالف با عامّه است. رواياتى كه اين روايت اخيره على ما قيل شيخ الطّائفه قدس الله نفسه الشّريف فرموده است، مطابق با مذهب عامّه است. منتهى لازم نيست همه عامّه باشند در حمل بر تقيه اين معنا معتبر نيست.

بدان جهت در ما نحن فيه اخذ به آن روايات سابقه مىشود و اين روايت اخيره حمل بر تقيه مىشود. و روايت من حيث السّند گفتيم معتبر است. چون كه قاسم بن محمد جوهرى از معاريف است. الّذين لم يرد فيهم قدحٌ. بدان جهت روايتش معتبر مىشود على ما بيّنا. هذا كلّه نسبت به اين مسأله.

استحباب مبادرت بر خواند نماز ميت

مسألة 20: «يستحب المبادرة إلى الصلاة على الميت وإن كان في وقت فضيلة الفريضة ولكن لا يبعد ترجيح تقديم وقت الفضيلة مع ضيقه كما أن الأولى تقديمها على النافلة وعلى قضاء الفريضة ويجب تقديمها على الفريضة فضلاً عن النافلة في سعة الوقت إذا خيف على الميت من الفساد ويجب تأخيرها عن الفريضة مع ضيق وقتها وعدم الخوف على الميت وإذا خيف عليه مع ضيق وقت الفريضة تقدم الفريضة ويصلى عليه بعد الدفن وإذا خيف عليه من تأخير الدفن مع ضيق وقت الفريضة يقدم الدفن وتقضي الفريضة وإن أمكن أن يصلي الفريضة مومياً صلى ولكن لا يترك القضاء أيضاً».[3]

و صاحب عروه قدس الله نفسه الشّريف بعد يك مسأله مهمّهاى را شروع مىكند كه در باب صلاة على الميت، مسأله، مسأله مهمّه است. مىدانيد كه ربّما صلاة ميت واجب مىشود در وقتى كه صلاة فريضه در وقت واجب است. در آن وقتى كه صلاة فريضه واجب است، در آن وقت هم ميت را آوردهاند كه بايد نماز خواند به او. شخص واجب است هم صلاة فريضه، هم صلاة على الميت. افرض هم كسى نيست كه فعلاً صلاة ميت بلد باشد بخواند. اين شخصى كه مكلّف به صلاة يوميه است، مكلّف به صلاة ميّت هم هست. ايشان مىفرمايد در عروه اگر در وقت صلاة فريضه صلاة الجنازه واجب شد، صلاة الجنازه مقدّم مىشود بر صلاة فريضه. بر فريضة الوقت مقدم مىشود. منتهى اين تقدمش اولويت دارد. اولى اين است بر اين كه صلاة الميت مقدم بشود بر صلاة فريضه. اين را اوليت مىگويند.

بعد يك صورت ديگر را مىگويد. مىگويد بر اين كه اگر وقت فضيلت فريضه ضيق بوده باشد خوف بوده باشد چون كه فرايض دو تا وقت دارند يك وقت فضيلت دارند يك وقت اجزا دارند آن وقت فضيلتش ضيق است صلاة جنازه را بخواند، وقت فضيلت فريضه از بين مىرود. وقت اجزايش مىماند. مىفرمايد بعيد نيست بگوييم در صورتى كه صلاة فريضه وقت فضيلتش خوف فوت داشته باشد، يبدء فى الفريضه.

 اولى اين است كه به فريضه شروع كند. اينها اولوى است. استحباب است بر كلام ايشان. چرا؟ براى اين كه صلاة فريضه را در وقت فضيلت واجب نيست خواندن. بدان جهت در ما نحن فيه كه گفتيم اولى اين است صلاة ميت مقدّم بشود بر صلاة الوقت، اگر وقت فريضهاش خوف ندارد از فوتش، اولى اين است كه صلاة ميت را بخواند اول. و امّا اگر فرض كرديم خوف فوت از وقت فضيلت دارد، صلاة را مقدم مىكند. اين دو صورت را مىگويد.

 بعد شروع مىكند به صورتى كه در ما نحن فيه در آن صورت هم صلاة الوقت واجب بوده باشد، هم صلاة الميت واجب بوده باشد. صلاة الميت را نمىشود تأخير انداخت. وسيع نيست وقتش. چرا؟ چون كه هوا گرم است. خوف اين است كه ميت بو بگيرد به حرارت هوا تا نماز فريضه را بخوانيم آن بويش بلند شده است. خوف است. مىگويد اگر اين جور بوده باشد صلاة الميت واجب است مقدم بشود.

و امّا اگر عكس شد، صلاة فريضه وقتش ضيق است. ولكن بر ميت خوفى نيست. در جايى كه وقت صلاة فريضه تنگ بوده باشد، صلاة فريضه مقدم مىشود. اينها حكمش بعد از اين كه اين را فرمود.

بعد مىفرمايد حكم آن صورتى را كه وقت هر دو تا ضيق است. هم صلاة فريضه وقتش ضيق است و هم صلاة الجنازه را نمىشود تأخير انداخت. وقتش ضيق است. ما فعلاً آن اولويتها را حساب مىكنيم تا به اين تكليف الزامى، به اين كه در اين صورى كه در عروه فرض فرموده است به اينها متعرّض بشويم.

در بعضى روايات ما اين جور است كه نه اگر صلاة الجنازه تكليف به او، با صلاة فريضة الوقت جمع بشود، اولى اين است كه صلاة فريضه مقدم بشود. عكس ما ذكره در عروه. آن صلاتى كه هست صلاة فريضه مقدم مىشود. اين روايت مثل كدام روايت است؟

هارون بن حمزه

 اين روايت در باب 31 از ابواب صلاة الجنازه روايت اولى[4] است:

 محمد بن الحسن باسناده عن سعد بن عبد الله عن محمد بن الحسين عن يزيد بن اسحاق شَعِر عن هارون بن حمزه عن ابى عبد الله (ع). اين روايت اين جور است كه «قَالَ: إِذَا دَخَلَ وَقْتُ صَلَاةٍ مَكْتُوبَةٍ- فَابْدَأْ بِهَا قَبْلَ الصَّلَاةِ عَلَى الْمَيِّتِ» قبل از اين كه صلاة ميت را بخوانى اگر صلاة وقت فريضه داخل شد، شروع به صلاة فريضه بكن «إِلَّا أَنْ يَكُونَ الْمَيِّتُ  مَبْطُوناً أَوْ نُفَسَاءَ أَوْ نَحْوَ ذَلِكَ» مگر اين كه ميت مبطون بوده باشد كه مبتلا به اسهال بود كه تأخير بيندازيم شايد كفن را آلوده بكند. يا فرض كنيد مرئه نفسا بود. اگر تأخير بيندازيم به قبر گذاشتن ممكن است كفن را آلوده بكند، يك مصيبتى بشود كه بايد تطهير بكنيم كفن را. او نحو ذالك. يا ميت بو مىگيرد. هوا گرم است. اگر اين جورها بوده باشد، آن صلاة على الجنازه مقدم مىشود. و اگر اين جور نبوده باشد، نه همين جور شروع به نماز مکتوبه بكن. اذا دخل وقت صلاةٍ مكتوبه فابدء بها قبل از صلاة على الميت الاّ ان يكون الميت مبطوناً او نفسا او نحو ذالك.

خب در اين صورت اين روايت اشكالش چه بوده باشد؟ اشكال در سند در يزيد بن اسحاق شعر است. اين يزيد بن اسحاق شعر توثيق خاصّى ندارد. ولكن ممكن است گفت بر اين كه آن هارون بن حمزه كه معتبر است و ثقه است. كلام در يزيد بن اسحاق شعر است كه توثيق خاصّى ندارد. ولكن اين قدر بدانيد كه يزيد بن اسحاق شعر صاحب الكتاب است. خود كتاب داشتن براى شخص معروفيت مىآورد. يك چيزى مىگويم كه يادتان باشد. ربّما در سند روايتى يك شخصى واقع مىشود. كه اين شخص در اين طبقه مسمّاى به اين شخص دو نفر است يا سه نفر است يا بيشتر. همهشان اسمشان يكى است. و راوى كه روايت مىكند از اين شخص، محتمل است آن شخص بوده باشد، محتمل است آن يكى شخص بوده باشد. چون كه همهاش در يك طبقه است. بعضىها فرض كنيد ثقه هستند. توثيق دارند و بعضىها توثيق ندارند. بلكه ضعف دارند. تضعيف شدهاند.

 خب ما با اين روايت چه كار مىكنيم؟ يكى از كارهايى كه در اين موارد مىكنيم اگر آنهايى كه توثيق شدهاند يكى يا هر دو تا، ولو يكى از آنها صاحب الكتاب باشد، مىگوييم اين روايت معتبر است. اين صاحب الكتاب راوىاش است. چرا؟ چون كه خود كتاب داشتن، مؤلف بودن، كه مردم از او روايت اخذ مىكنند، اين براى انسان معروفيت مىآورد. كسى كه همنام است، يكى شهرت داشته باشد بين مردم و يكى مشهور نبوده باشد، لفظ را كه مىگويند منصرف مىشود لفظ به آن معروف. من اگر الان بگويم مرحوم آقاى بروجردى همه متوجّه اين قبر مىشوند. و حال آن كه مرحوم آقاى بروجردى چند نفر بودند. اين معروفش همين جور است. لفظ منصرف به معروف مىشود.

 بدان جهت به شخصى مىگويند يزدى. خب تمام اهل يزد يزدى هستند ديگر. ولكن آن معروفيّت منصرف مىكند لفظ را. اين جا هم همين جور است. در زمان صدور اخبار و نقل اخبار كه مردم نقل مىكردند در اين جا اسم يكى را ذكر مىكنند كه معروفيت دارد، اين لفظ در آن زمان منصرف به او بود. چون كه آنها صاحب كتاب نبودند، روايات كثيرهاى ندارند. آنها معروفيت ندارند. فرض در او است. آنها معروفيتى ندارند. صاحب كتاب نيستند. تضعيف شده است يا توثيق ندارند. تضعيف هم ندارند. ولكن صاحب كتاب تضعيف نشده است، توثيق شده است، حمل به اين مىشود. بلكه گفتيم اگر معروف بوده باشد، و قدحى دربارهاش نرسد، او كافى است. اين يزيد بن اسحاق بن شعر هم همين جور است. از معاريف است. قدحى در او نرسيده است. صاحب الكتاب است و رواياتى از او نقل كردهاند. شايد قريب چهل روايت از اين نقل كردهاند در كتب اربعه. وقتى كه نقل كردهاند و قدحى تصريح كردهاند كه صاحب كتاب است و كتابش را اجلاء نقل مىكنند مثل اين جايى كه نقل مىكند، عن محمد بن الحسين اين محمد بن آب الخطّاب اشعرى است كه شيخ محمد بن يحيى العطّار است. او نقل مىكند. امثال اين نقل كردهاند رواياتش را، قدحى دربارهاش نرسيده است و خودش صاحب كتاب است، بدان جهت اين همنام ندارد.

اسحاق بن يزيد شعر مثل آن است او را براى معروفيت انصراف بياورند حمل به معروف مىشود، به جهت او شاهد مىآوردند. اين معروفيّت دارد. قدحى نرسيده است. پيش ما روايت معتبر است. و مدلول اين روايت اين است كه فريضه مقدم مىشود بر صلاة الجنازه مگر آن وقتى كه صلاة الجنازه را نشود صلاتش را تأخير انداخت. مثل اين كه ميت نفسا بود. مبطون بود. يا هوا گرم است و نحو ذلك كه در روايت وارد است.

صحيحه علی بن جعفرع

علاوه بر اين صحيحه على بن جعفر هم در مقام است كه روايت سومى[5] است در این باب:

 و باسناده عن احمد بن محمد بن عيسى عن موسى بن القاسم و ابى قتادة القمّى كه اينها هر دو موسى بن القاسم بجلى و ابى قتادة اينها هر دو راوى از على بن جعفر هستند. هر دو تا از اجلاء هستند عن اخيه موسى بن جعفر سلام الله عليه. قال سألته عن الصّلاة على الجنائز اذا احمرّت الشّمس. شمس سرخ شده است. يعنى موقعى كه طلوع پيدا مىكند يا غروب پيدا مىكند اين جور مىشود. ايصلح او لا صالح است انسان نماز جنازه بخواند يا نه، فرموده است لا صلاة فى وقت صلاةٍ. اگر مغرب شد نمىشود خواند. لا صلاة فى وقت صلاةٍ در وقت صلاتى صلاة ديگر نمىشود. و قال اذا وجبت الشّمس فصلّى المغرب. اذا وجبت الشّمس يعنى سقط الشّمس. شمس از افق فاقد شد. يعنى غروب كرد. اذا وجبت الشّمس فصلّى المغرب ثمّ صلّى على الجنائز. بعد از آن نماز جنازه را بخوان. اين صحيحه هم دلالت مىكند وقتى كه وقت فريضه شد، صلاة الوقت مقدم مىشود. مقتضايش اين است كه كسى اگر مكلّف بشود به صلاة وقتيه و به صلاة الجنازه او را مقدّم مىكنند. بدان جهت بعضىها اشكال فرمودهاند بر اين كه نه اين درست نيست بر اين كه صاحب عروه فرموده است اين درست نيست بر اين كه اولى اين است كه صلاة الجنازه مقدم بشود.

 ولكن ممكن است كسى بگويد كه اينها در صورتى است كه دخول وقت فريضه بود. يعنى اذا وجبت الشّمس يعنى اذا سقط الشّمس عن الافق كه اول وقت فريضه است، در اول وقت فريضه را مقدم بكن. آن وقت تعدّى مىكنيم به ثانى وقت هم. اين مدلولشان ولو اين جور است، ولكن تعدّى مىكنيم آن جايى كه در اثناء وقت بوده باشد كه صلاة را نخوانده است. آن وقت كذا مىشود. صلاة الوقت مقدم مىشود، صلاة الجنازه بعد مىشود. نتيجه اين مىشود كه بعد از تعدّى كردن اين تعدّى را كسى قبول كرد، مناقشه نكرد كما اين كه بايد قبول بشود، فرقى نمىكند. صلاة فريضه مقدم مىشود. در اثناء وقت، در اول وقت، در آخر وقت بوده باشد، صلاة فريضه مقدم مىشود. مگر يك صورت استثنا دارد. آن استثنايى كه بر ميت خوف بوده باشد. نفسا بوده باشد، هوا گرم بوده باشد، مبطون بوده باشد حكم اين جور در مىآيد. آنى كه در عروه فرموده است، در آن تكّه اول نمىشود با او مساعدت كرد. امّا آنى كه بعد مىفرمايد. بعد مىفرمايد كه اگر وقت فضيلت او ضيق شد، او مقدم مىشود صلاة فريضه. نه. وقت فضيلت باشد، غير وقت فضيلت باشد، بناء بر تعدّى كه گفتم فرقى نمىكند. صلاة وقت مقدّم است بر صلاة فريضه. مادامى كه بر جنازه خوفى نيست.

مقدم شدن صلاة ميت بر نافله و قضای فريضه

بعد در عروه مىفرمايد كه صلاة الجنازه در نافله هم مقدم مىشود. بر قضا الصّلوات هم مقدم مىشود. مثلاً فرض كنيد كسى بعد از ظهر است. صلاة ظهرين را مىخواند. اتّفاقاً امروز صلاة صبحش هم قضا رفته است. بايد صلاة صبح را هم بخواند. منتهى وجوب و موسّع است. ولكن مستحب است قضا يوم را آن روزى كه صلاة فوت شده است در صلاة بعدى قبل از اداء آن صلاة بعد اين را قضا بكنى. يعنى اول اين را قضا بكنى و بعد ظهر و عصر را بخوانى. اين مستحب است. و بعضىها هم ملتزم شدهاند به وجوب صلاة يوم قبل الفريضة الوقت قضا مىشود. ولكن مقتضى الادلّه استحباب است اگر زنده مانديم رسيديم موفق شديم و بحث كرديم، خواهيم گفت كه حكم استحبابى است. خب ايشان مىفرمايد صلاة الميت وقتى كه بر فريضة الوقت مقدم شد، قضايى كه قبل از فريضه خوانده مىشود مستحباً بر او هم مقدّم مىشود. هم ميّت است، هم صلاة قضا، هم صلاة اداء. و صلاة قضا هم مقدم مىشود. اگر شخص مىخواهد صلاة نافله بخواند و صلاة نافله هم مقدم است. ايشان مىفرمايد.

كلام در اين است كه مراد از صلاة نافله چيست در كلام ايشان. ظاهرش نوافل مرتبّه يعنى نوافل فرايض است. بر آنها هم مقدّم مىشود قبل از اين كه اين نافله را شروع كند نافله صلاة واجبى را، آن وقت صلاة ميت را بخواند. عبارت ايشان اين جور است كه برايتان مىخوانم. عبارت عروه همين جور است. مىفرمايد بر اين كه مستحب المبادره الى الصّلاة على الميت و ان كان فى وقت فضيلة الوقت ولو در وقت فضيلة الوقت بوده باشد، يعنى وقت فضيلت فريضه بوده باشد، صلاة الميت مقدم مىشود. ولكن لا يبعد ترجیح تقديم وقت الفضيله بعيد نيست ترجيح بدهيم، مقدّم بكنيم صلاة يوميهاى را كه صاحب وقت فضيلت است مع خوف ضيقه. اگر ترسيديم كه فوت برود وقت فضيلت. صلاة اليوميه مقدم بشود. اين را بحث كرديم. گفتيم نه. در اين صورت صلاة مكتوبه مقدم است. چه وقت فضيلت باشد، چه غير وقت فضيلت. خوف فوت و فضيلت باشد يا نباشد. به واسطه اين دو تا روايتى كه يكى صحيحه بود. يكى هم معتبره بود كما ذكرنا. اين گذشت.

بعد مىگويد كما امّا الاولى تقديمها على النّافله. اولى اين است كه صلاة على الجنازه بر نافله مقدّم بشود. نافله مطلق است. هم نوافل يوميه را مىگيرد و هم نوافل مبتدئه را مىگيرد. اين بر نافله مقدم مىشود. و على قضاء الفريضه. اين هم امر دومى است. بر قضا فريضه هم مقدم مىشود كه صلاة صبحش قضا شده بود، او هم مقدم مىشود.

 خب بعضىها فرمودهاند كه اين نمىشود. چرا؟ چون كه اين دو تا روايت اينها گفتهاند كه صلاة مكتوبه مقدم مىشود. خب صلاة مكتوبه وقتى كه مقدم شد، صلاة مكتوبه نوافلى دارد نوافل كه قبل از خودش است مثل صلاة الظّهر. كه قبل از خودش است. در اين صورت اگر صلاة الظّهر مكتوبه مقدم شد، فريضة الوقت مقدم شد، بايد نافلهاش هم مقدم بشود بر صلاة الجنازه. و اين را هم گفتم در جايى كه انسان صلاة قضا يوميه داشته باشد، روايتى داريم بلكه روايت متعدد است. يكىاش توى ذهنم است كه آن قضا ؟؟ يوم را نه متعدد است. روايت متعدده داريم روايات كه قضا آن ؟؟ يوم را مقدم بكند بر فريضة الوقت كه داخل شده است. وقتى كه گفته شده است صلاة الفريضة الوقت مقدّم شد بر صلاة بر جنازه، صلاة قضا هم كه مقدم است بر صلاة فريضة الوقت. نتيجه اين مىشود بر اين كه صلاة الميت، مؤخّر مىافتد. هم از وقت الفريضه و هم قضا. چون كه اول مستحب است قضا بكند. بعد فريضه را بخواند و بعد صلاة الجنازه را بخواند. در نافله هم كه نافله قبل است. بايد قبل بخواند. بعد فريضة الوقت را بخواند، قهراً صلاة الجنازه بعد مىافتد.

بدان جهت در ما نحن فيه گفتهاند، همين جور فرمودهاند بر اين كه در ما نحن فيه مقتضاى آن دو تا روايت به ضميمه آنى كه در قضاء صلوات آمده است كه قبل فريضة الوقت ادا بشود، مقتضايش اين است كه صلاة الجنازهاى كه هست، مؤخّر بشود.

ولكن اين حرف به نظر قاصر ما تمام نيست. چرا؟ چون كه آن روايات ناظر نيست به صورتى كه صلاة الجنازه مىماند. آن روايات ناظر است به آن جايى كه شخص مىخواهد صلاة مكتوبه را بخواند. مىخواهد نافلهاش را هم بخواند يا قضا صلاتش شده است، آن جا اين دو روايت خوانديم ناظر به اينها نبودند. دو تا روايت ناظر بود كه صلاة ميت هست با صلاة الوقت. كدام يكى را اول بخواند؟ امام فرمود آنى كه دخل وقتها. فريضة الوقت را بخوان. امّا رواياتى كه هم صلاة ميت واجب بشود، هم كسى بخواهد نافلهاش را اتيان بكند صلاة الوقت را و هم قضا دارد به اين ناظر نيست و ممكن است اجتماع وقتى كه نافله خواندن با فريضه شد، يا قضا خواندن با فريضه شد حكم عوض بشود. شارع بگويد اول صلاة ميت را بخوان. چرا؟ چون كه ميت وقتى كه استعجال در تجهيز ميت از مرتكزات متشرّعه است. رواياتى وارد شده است كه ميت را زود به همان محلّش كه همان دروازه آخرت كه قبرش است برسانيد. تجهيز كنيد در دفن او. به عنوان اولى تعجيل در تجهيز مستحب است. آن وقتى كه يك صلاة مكتوبه باشد با يك صلاة ميت، اول مكتوبه را خواندن،  اين منافات با تعجيل ندارد. و امّا هم قضا بخواند، هم نوافل هشت ركعت را بخواند و هم بعد، آنها ايستادند آن جا. منتظر هستند كه آخوند بيايد و اين نماز ميت ما را بخواند. اين همينها را بخواند، بعد صلاة جماعت را بخواند با مكتوبه، بعد برود اين قياس به آن صورت نمىشود. آن جا كه اين دو تا روايت ناظر بود به صلاة المكتوبه با صلاة الجنائز. آن روايت وارده در قضا ناظر است به اين كه شخص يك صلاة مكتوبه مىخواهد بخواند. يك صلاة قضا هم دارد. و امّا صلاة ميتى هم در بين است، ناظر به او نبود. در آن جا فرمود اول قضا را بخوان. و امّا صلاة الميت بود مىگفت نه ميت را بخوان. بعد قضا كن، بعد مكتوبه را بخوان.

بدان جهت اين قياس مساوات اين جا جايش نيست. اينها تعبدّيات است. احتمال خصوصيت داديم، نمىتوانيم تعدّى كنيم. چون كه دو صلاة بود و منافات با استعجال تجهيز ميت نداشت، امام (ع) فرمود صلاة يوم  مقدم است آن صلاة ذات الرّكوع و السّجود اول او را بياور.

 و امّا در جايى كه استعجال ميت در تجهيزش مطلوب است و مرتكز در اذهان متشرّعه است، رواياتى بر او وارد شده است. ولو روايات روى هم هر كدام را حساب بكنيم من حيث السّند خلل دارند، ولكن اين از مسلّمات عند المتشرّعه است كه استعجال در تجهيز مطلوب است، اين جا اگر نماز قضا و نماز وقت و صلاة ميت و نافله مىخواهد بخواند جمع بشود لازمه اين دو تا روايت يا آنى كه در قضا خوانده است لازمهاش اين باشد، لازمه شرعى كه بگويد نه اول قضا را بخوان، بعد نافله را بخوان، بعد مكتوبه وقت را بخوان، بعد صلاة ميت را بخوان. اين هيچ لازمهاى ندارد.

بدان جهت در ما نحن فيه اين جور است. اگر طورى است در اين موارد كه استعجال در تجهيز مىشود، بله صلاة ميت مقدم است. و امّا اگر استعجال در تجهيز نمىشود. چون كه آنها ميت را گذاشتهاند آن جا و منتظر هستند كه مردم جمع بشوند كه صلاة را جمع بشوند كه تشييع مفصّل بشود. نماز خوانده بشود مفصّل و تشييع. اين آقا هم كه فرض بفرماييد صلاة قضا دارد می خواهد بخواند و مىخواهد نافله را بخواند عوض آن كارى كه قضايى كه شده است، بلكه تدارك بشود، صلاة وقت را بخواند، مىبيند اينها را بخواند و بعد برود صلاة ميت بخواند هيچ فرقى نمىكند. اين جا را هم مىشود گفت. در اين موارد مىشود گفت بر اين كه فريضة الوقت و قضا مقدم است اخذاً بتلك الرّوايات. و امّا در آن مواردى كه با استعجال در تجهيز منافات دارد اين كار را كردن، نه آن روايات دليل نمىشود. اين حرف ما بر اين شد كه حرف صاحب عروه كه مقدم است بر نافله و قضا اگر فريضة الوقت هم در بين بوده باشد مقدم مىشود صلاة ميت بر اينها، اين در صورت استعجال در تجهيز است. مقدّم مىشود. لا مطلقا كه متعارف است ديگر. ميت را مىگذارند تا مردم جمع بشوند. صلاة با عظمت خوانده بشود. در اين صورت تشييع با عظمت بشود. اين هم همين جور است.

آن وقت انّما الكلام اين است كه كما انّ الاولى تقديما على النّافله و على قضاء الفريضه و يجب تقديمها على الفريضه فضلاً عن النّافله فى سعة الوقت اذا خيف على الميت من القضا كه وقت صلاة ميت ضيق است. چون كه هوا گرم است بو مىگيرد. صلاة فريضة الوقت وسيع است. او را بايد مقدم كرد ديگر. چون كه او مقدم است. تزاحمى هم نيست. چون كه صلاة فريضة الوقت وقتش موسّع است. اين را بايد اتيان كرد. كما اين كه عكسش هم همين جور است. در اين صورت اذا خيف على الميت من الفساد و يجب تأخيرها عن الفريضه مع ضيق وقتها وقت فريضة الوقت ضيق داشته باشد و عدم خوف من الميت. بر ميت هم خوفى نيست.

 انّما الكلام، كلّ الكلام در صورت تزاحم است كه عمده بحث كه عرض كردم اين مسأله از عمده مسائل صلاة ميت است، آن وقتى است كه تزاحم است. تزاحم دو جور است. يك وقت اين است كه ميت را نمىشود بعد نماز خواند. الان بايد نماز بخوانند. اگر صلاة را هم بخوانند الان، صلاة ميت بخوانند، صلاة الوقت فوت مىشود. صلاة فريضة الوقت ضيق و بر ميت هم با تأخير نمىشود نماز خواند ؟؟ كه نمىشود. مثل چه؟ مثل اين كه فرض كنيد كه آن كسى كه نماز مىخواهد بخواند، نمىتواند توقف كند براى نماز خواندن. مكان، مكان مخوف است. فقط مىتواند يا صلاة ميت بخواند، يا صلاة خودش را بخواند. يك وقت نه، تزاحم ما بين صلاة و دفن است. اگر الان نماز وقت را بخواند، بعد ميت دفن نمىشود. چرا؟ چون كه سيل دارد مىآيد. اين اگر وقت دارد نماز خودش را بخواند. يا نماز اين ميت را بخواند. كه زود دفنش كنند و بردارند ميت را دفن كنند. و الاّ اگر بخواهد منتظر بوده باشد هم صلاة خودش را بخواند و هم صلاة او را ميت را سيل برده است. نمىشود ديگر او را دفن كرد. امر داير است مزاحمت ما بين وجوب صلاة وقت است با وجود دفن ميت. مزاحمت ما بين وجوب صلاة وقت است با وجود صلاة الميت.

اين دو صورت مىماند كه انشاء الله فردا بحث مىكنيم.

---

[1] سيد محمد کاظم يزدی، العروة الوثقى، (بيروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چ2، ت1409ق)، ج1، ص430.

[2] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: تُكْرَهُ الصَّلَاةُ عَلَى الْجَنَائِزِ حِينَ تَصْفَرُّ الشَّمْسُ وَ حِينَ تَطْلُعُ؛ ؛ شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة، (قم، مؤسسة آل بيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج3، ص109.

[3] سيد محمد کاظم يزدی، العروة الوثقى، (بيروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چ2، ت1409ق)، ج1، ص433.

[4] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ يَزِيدَ بْنِ إِسْحَاقَ شَعِرٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ حَمْزَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا دَخَلَ وَقْتُ صَلَاةٍ مَكْتُوبَةٍ- فَابْدَأْ بِهَا قَبْلَ الصَّلَاةِ عَلَىالْمَيِّتِ- إِلَّا أَنْ يَكُونَ الْمَيِّتُ مَبْطُوناً أَوْ نُفَسَاءَ أَوْ نَحْوَ ذَلِكَ؛ شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة، (قم، مؤسسة آل بيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج3، ص123.

[5] وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ وَ أَبِي قَتَادَةَ الْقُمِّيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ صَلَاةِ الْجَنَائِزِ- إِذَا احْمَرَّتِ الشَّمْسُ أَ تَصْلُحُ أَوْ لَا- قَالَ لَا صَلَاةَ فِي وَقْتِ صَلَاةٍ- وَ قَالَ إِذَا وَجَبَتِ الشَّمْسُ فَصَلِّ الْمَغْرِبَ- ثُمَّ صَلِّ عَلَى الْجَنَائِزِ؛ شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة، (قم، مؤسسة آل بيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج3، ص124.