مسأله 1: « يجب كون الدفن مستقبل القبلة على جنبه الأيمن بحيث يكون رأسه إلى المغرب و رجله إلى المشرق و كذا في الجسد بلا رأس بل في الرأس بلا جسد بل في الصدر وحده بل في كل جزء يمكن فيه ذلك».[1]
كلام در اين جهت بود كه ميت را كه دفن مىكنند بايد اين ميت دفن بشود مستقبلا الى القبله به نحوى كه معترضا بوده باشد. معترض دفن بشود. مقاديم بدنش رو به قبله بوده باشد و ميت هم مضطجع بشود على يمينه. كلام در اين بود كه اين اعتبار از كجا استفاده مىشود كه صاحب عروه و ديگران و اصحابنا فرمودهاند.
فرموده بودند كه اين استفاده مىشود از صحيحه يعقوب ابن يقطين كه آنجا امام عليه السلام فرمود فاذا طهر، وقتى كه ميت را غسل دادند، يوضع كما، در آن صورت يوجه كما فى الدفن. در دفن چه جور او را با آن كيفيت دفن مىكنند ميت را هم همين جور مىگذارند. عرض كرديم در اين صحيحه دو تا اشكال است.
اشكال اولى اين است كه امام عليه السلام در اين روايت در مقام بيان كيفية الدفن كه واجب است اين كيفية الدفن يا مستحب است در مقام بيان او نيست كما ذكرنا كه تمسك بشود به اطلاق و بگوييم كه وجوب دارد اينجور دفن. اطلاقى نيست در مقام بيان او نيست.
اشكال ثانى اين بود كه گفتيم به حسب آنى كه مستفاد از روايات است ميت را در حال احتضار يك جور توجيه الى القبله مىكنند. آن نحوى است كه ميت را مىخوابانند به قبله لا معترضا بلكه به نحوى كه اگر آن محتضر بلند شود بنشيند رو به قبله مىشود كه گفتيم در بعضى روايات پاهايش رو به قبله مىشود كه اگر بنشيند رو به قبله مىشود. اين حال احتضار است. امام عليه السلام در آن روايات احتضار فرمود اذا غسل، آن وقتى كه ميت شسته مىشود در مغتسل است مثل حال احتضار مىگذارند. در اين صحيحه امام فرمود بر اينكه آن حالتى كه در حال احتضار است يا آن حالتى كه در قبر است فرقى نمىكند در حال الغسل. وقتى كه غسل تمام شد فاذا طهر، آن وقت مثل دفن مىگذارند. كانّ بعد از غسل كه در حال غسل فرق نمىكند كه اىّ ما آن كه در روايات وارد شده بود كه مثل احتضار رو به مغتسل بگذارند او حمل به استحباب مىشود. كه مستحب است همين جور.
خوب اشكال دومى اين بود كه اين روايت قطع نظر از اشكال اول، افرض امام عليه السلام اين كلامى را كه فرموده است، گفتيم دلالتى ندارد به وجوب كيفيت در دفن از او غمض نظر كرديم. مىگوييم اين روايت صحيحه غايت دلالتش اين است كه ميت را بعد از غسل معترضا رو به قبله مىگذارند. نه مثل حال احتضار. آنجور كه ميت را نماز مىخوانند در حال صلاة كه مصلى نماز مىخواند، و ميت معترضا به قبله خوابيده است، غايت اين روايت اين را دلالت مىكند كه ميت را معترضا مىگذارند. چرا؟
براى اينكه فاذا طهر يوضع كما يوضع فى القبر گذاشت بر اينكه در حال صلاة بايد ميت مستلقى بوده باشد. به حيث اينكه يسار ميتى كه هست زنى بگذارند جلو ميت مرد در يسار مرد واقع بشود. آن مستلقيا گفتيم اين دلالت بر استلقاء مىكند. اين بعد الغسل است. فاذا طهر چه بعد از طهر كه حال صلاة باشد چه غير قبل از صلاة بوده باشد، اين گذاشته مىشود كما فى القبر. يعنى معترضا گذاشت مىشود. اما مضطجعا على يمينه ديگر به اين دلالت نمىكند. چونكه در حال صلاة ميت را نمىخوابانند. حتى قبل از صلاة كه غسل دادهاند ميت را آوردهاند كه گذاشتهاند مسجد مضطجعا نمىخوابانند. اين كيفيت گذاشتن به قبله را بيان مىكند كه مثل حال احتضار نباشد. چونكه سائل سؤال كرد كه مثل حال احتضار بوده باشد يا مثل حال احتضار نبوده باشد؟ امام عليه السلام فرمود كه در حين غسل هيچ كدام عيبى ندارد، هر جور بگذارد. بعد از غسل مثل دفن گذاشته مىشود. بعد از غسل يكى حال نماز خواندن است. حال نماز خواندن ميت را مضطجعا نمىگذارند رو به قبله. مستلقيا بايد بشود. شرطش است. بدان جهت در قبل از صلاة هم كه ميت را متعارفا مىگذارند مستلقيا مىگذارند. منتهى معترضا الى القبله مىگذارند. يعن اين تشبيه در حيث اعتراض الى القبله است. معترضا الى القبله بودن است. كه ميت بعد از اينكه غسلش داده شد به قبله گذاشتنش به نحو اعتراض مىشود. اين صحيح است، والاّ كسى من از فقها سراغ ندارم بگويند ميت وقتى كه غسل داده شد، كفنش را دادند، بايد على يمينه رو به قبله بگذارند. اين را كسى نگفته است و در حال صلاة متعين است مستلقيا گذاشته بشود. بدان جهت در ما نحن فيه اين تشبيه در اعتراض است، ميت را اعتراضا رو به قبله گذاشتن است در جانب ايمن نيست و اين روايت اگر غمض نظر از اشكال اول بشود دلالت بر اضطجاع على يمين دلالت نمىكند.
بله در قبر هم معترضا مىگذارند. مثل او معترضا بگذارند. اما موقع دفن كردن مضطجعا على يمينه واجب است اين دلالتى نمىكند. كما اينكه اينجور مضطجعا گذاشتن قبل از قبر در حال صلاة جايز نيست و در حال قبل از صلاتى كه هست وجوبى ندارد. بلكه استحباب هم ندارد آن معنى كه على يمينه گذاشتهاند كما هو المتعارف الخارجه. اين سؤال سائل در كيفيت اين است كه مثل حال احتضار بگذارند، يا معترضا الى القبله بگذارند؟ غرض سائل اين بود، بدان جهت هم فهيمد به امام هم اعتراض نكرد يابن رسول الله بعد از اينكه كفن كردند اين را على جانبه الايمن نمىخوابانند ميت را. اعتراض نكرد. چونكه سؤالش در اين بود كه استقبال الى القبله مثل حال احتضار بشود يا مثل حال صلاة بشود. مثل حال دفن بشود يعنى معترضا. امام بيان فرمود كه نه بعد از غسل معترضا مىشود. گذشت اين معنا را.
بعد صاحب عروه قدس الله نفسه الشريف مىفرمايد اين ميت را كه بايد در زير زمين دفن بكنند، بپوشانند در زير خاك يا به شب يا به لحد كما اينكه گفتيم با اين قيودى كه هست اين جارى مىشود در آن ميتى كه بعض اجزائش ناقص است. مثل اينكه فرض كنيد ميت جسدش مانده است سرش را بردهاند. يا ميت فرض كنيد هست ولكن پايش بريده شده است، آن بدنى كه ناقص شد از بعض الاعضا او هم ميت صدق مىكند. آن ميت را بايد دفن كرد. تجهيز كرد، تغسيل كرد، تحنيط كرد، دفن كرد، دفنش هم آنجور گفتيم مستقبلا الى القبله معترضا على يمينه. به نحوى كه اگر فرمود رأسش الى المغرب بوده باشد، رجلينش الى المشرق بوده باشد معترضا على يمينه بوده باشد كه در عبارت عروه است. رواياتى هم كه وارد شده بود در ميتى اكله السبع امام فرمود يغسّل و يكفن و يدفن همان دفنى كه در ميت تام هست، ميتى كه ناقص است همين جور است.
انما الكلام در صورتى است كه اجزاء ميت پيدا بشود. اعضاء ميت منفردا پيدا بشود. كه آن اعضاء عنوان ميت صدق نمىكند، فقط سر ميت پيدا شده است. در سر ميت فتوا مىدهد، مىگويد وقتى كه سر ميت را ولو منفردا دفن مىكنند، سر ميت پيدا شده است، بايد همين جور موجها الى القبله و واضعا على يمن خد، يمين خد را وضع مىكنند على الارض. همين جور كه تمام بدن را رو به قبله مىگذاشتند سر را هم اينجور رو به قبله مىگذارند. بعد ايشان مىفرمايد بلكه اين در صدر هم همين جور است. صدر ميت پيدا شده است و فيها قلبه كه اگر در صدر باشد، ايشان فرمود يعنى صاحب عروه به صدر معامله ميت مىشود. چونكه آن صدر اگر پيدا بشود يغسل و يكفن و يصلى عليه. به رأس نماز خوانده نمىشود ولكن به صدر معامله ميت شده است، به او نماز خوانده مىشود. آن را هم بايد به قبله بگذارد. على جانبه الايمن صدر را.
بعد مىگويد و كذا ساير اعضائى كه ممكن است آنها را رو به قبله دفن كردن اگر ممكن باشد ساير اعضا هم همين جور است. يك پاى ميت پيدا شده است. آن پا را همين جور است، مىشويند تغسيل واجب است على ما تقدم فى كلام ايشان. تغسيل واجب است، آن وقت كفن مىشود صلاة ديگر به رجل تنها نمىشود گذشت در باب صلاة على الميت. ولكن دفن مىشود. دفن اينكه مىشود همان نحو. منتهى احتياط مىكند در ساير الاعضا. در سر و در صدر ميت فتوا مىدهد كه دفنش بايد همين جور بشود مستقبلا الى القبله و اما در مثل ساير الاعضا، احتياط، احتياط وجوبى مىكند. كه احتياط واجب اين است كه اينها رو به قبله بشود.
خوب دليل بر اين چيست؟ در سر اين روايت را گفتهاند، اين روايتى كه خدمت شما گفتهاند در سر اين روايت را گفتهاند، مقتضاى اين روايت همين است. در باب پانزده از ابواب غسل الميت، محمد ابن الحسن، روايت اولى[2] است.
محمد ابن الحسن عن على ابن الحسين شيخ نقل مىكند به سندش از پدر صدوق. على ابن حسين، پدر صدوق هم نقل مىكند عن سعد ابن عبد الله. اين اسماء را آشنا بشويد. سعد ابن عبد الله پدر صدوق كه عبارت از على ابن حسين است اين تلاميذه سعد ابن عبد الله از اصحاب سعد ابن عبدالله تعبير مىكنند. هميشه كه از بعد از على ابن الحسين سعد ابن عبد الله آمد اين پدر صدوق است. على ابن الحسين عند سعد ابن عبد الله، سعد ابن عبد الله هم شيخش محمد ابن الحسين ابن آب الخطاب، آب الخطابش هم اينجا ذكر شده است و احمد ابن حسن ابن على ابن فضال. سعد ابن عبد الله نقل مىكند از دو نفر. نقل مىكند از محمد ابن على ابن الحسين، شيخ است نقل مىكند و احمد ابن محمد ابن به سندش از احمد ابن على ابن حسن فضال احمد ابن حسن ابن فضال نقل مىكند از پدرش، اينها نقل مىكنند از على ابن عقبه. على ابن عقيه ثقات است و موسى ابن نميرى. اين دو تا با اين على ابن عقبه هستند. اينها على ابن عقبه از ثقات است كافى است ذبيان حكيم آنجور توثيقى ندارد. موسى ابن اكيل نميرى در او كلامى هم هست. فعلا چونكه سه نفر هستند اغماض مىكنيم. عن على ابن عقبه و ذبيان حكيم اينها دو نفر هستند. موسى ابن اكيل نميرى از اين نقل مىكنند. موسى ابن اكيل نميرى ثقه است ولو كلامى در او هست ولكن ثقه است. نقل مىكند او هم از على ابن سيابه. على ابن سيابه توثقه خاصى ندارد. توثيق عام هم كه از مشاهير بوده باشد، اين معنا معلوم نيست. بدان جهت روايت تعبير كرد، اين روايت على ابن سيابه، بعضىها فرمودهاند كه ممدوح است، حسنه مىشود روايتش. اگر ثابت بشود عيبى ندارد. ولكن ثبوتش وجه مىخواهد.
«سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع وَ أَنَا حَاضِرٌ عَنْ رَجُلٍ قُتِلَ- فَقُطِعَ رَأْسُهُ فِي مَعْصِيَةِ اللَّهِ أَ يُغَسَّلُ أَمْ يُفْعَلُ بِهِ مَا يُفْعَلُ بِالشَّهِيدِ» كسى كشته شده بود، سرش را قطع كردند. يضرب فى عنقه، گردنش را قطع كردهاند. آنجا ايغسّل، ان يفعل به ما يفعل الشهيد. او را همين جور دفن مىكنند مثل شهيد يا اينكه اين دستگاه ديگر دارد؟ «فَقَالَ إِذَا قُتِلَ فِي مَعْصِيَتِهِ يُغْسَلُ أَوَّلًا مِنْهُ الدَّمُ» بايد تجهيز بشود. تغسيل مىشود. بعد هم تكفين مىشود، كلام ما در اين اخيرى است. جمله اخيرى است كه دارد بر اينكه مىگويد بر اينكه، يبدء و يربط جراحات تا اينكه مىفرمايد «فَإِنْ كَانَ الرَّأْسُ قَدْ بَانَ مِنَ الْجَسَدِ وَ هُوَ مَعَهُ- كَيْفَ يُغَسَّلُ» اگر سر جدا شده بود از جسد و هو معه، ولكن سر با خود جسد است. سر تنها نيست. كيف يغسّل؟ «فَقَالَ يَغْسِلُ الرَّأْسَ- إِذَا غَسَلَ الْيَدَيْنِ وَ السُّفْلَةَ» مستحب است اول آن عورتين ميت را تطهير كنند دستهايش را تطهير كنند، سر آن وقت شسته مىشود. «بُدِئَ بِالرَّأْسِ ثُمَّ بِالْجَسَدِ- ثُمَّ يُوضَعُ الْقُطْنُ فَوْقَ الرَّقَبَةِ» كه كفن آلوده نشود. خون خارج نشود «وَ يُضَمُّ إِلَيْهِ الرَّأْسُ وَ يُجْعَلُ فِي الْكَفَنِ- وَ كَذَلِكَ إِذَا صِرْتَ إِلَى الْقَبْرِ» رأس هم به آن ميت ملزم مىشود و كذلك اگر به قبر براى دفن كردن رفتى، تناولته يعنى «تَنَاوَلْتَهُ مَعَ الْجَسَدِ- وَ أَدْخَلْتَهُ اللَّحْدَ وَ وَجَّهْتَهُ لِلْقِبْلَةِ» وجه را متوجه بر قبله مىكردى. به اين روايتى كه در ما نحن فيه بعضىها تعبير به معتبره كردهاند به اين روايت گفتهاند كه سر بايد رو به قبله باشد.
در ما نحن فيه يك شبههاى هست و شبهه تمام است و آن اين است كه اين روايت موردش جايى است كه سر با تن بوده باشد. سر منفرد پيدا بشود حكم چه جور است؟ علاوه بر اينكه سند مخدوش است، كما ذكرنا قطع نظر از آن معنا، اينكه سر تنها بوده باشد، تنها سر ميت پيدا بشود اين را هم بايد غسل داد و كفن كرد و رو به قبله سر را خواباند اين دلالت نمىكند. خوب مناسبت حكم موضوع اين است كه سر را مىگويد وجهه الى القبله، يعنى سر تنها هم بوده باشد حكمش اين است. غاية الامر اين است كه نه، با بدن بودن خصوصيتى ندارد. چونكه جدا شده است از بدن. بدان جهت در سر فتوا مىدهد. در آن صدر هم فتوا مىدهد.
چونكه در صدر روايتش گذشت. كه در آن روايت امام عليه السلام فرموده بود كه يصلى بر آن موضعى كه آن روايتش را بخوانم در باب سى و هشت [3]از ابواب صلاة الجنازه است.
«و باسناد الصدوق قدس الله نفسه الشريف عَنِ الْفَضْلِ بْنِ عُثْمَانَ الْأَعْوَرِ» كه گفتيم صحيحه است روايت، سندش هم صحيح است آنجا دارد «عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِيهِ ع فِي الرَّجُلِ يُقْتَلُ فَيُوجَدُ رَأْسُهُ فِي قَبِيلَةٍ- (وَ وَسَطُهُ وَ صَدْرُهُ وَ يَدَاهُ فِي قَبِيلَةٍ- وَ الْبَاقِي مِنْهُ فِي قَبِيلَةٍ» اينها هم پيش يك قبيلهاى پيدا مىشوند. «قَالَ دِيَتُهُ عَلَى مَنْ وُجِدَ فِي قَبِيلَتِهِ- صَدْرُهُ وَ يَدَاهُ وَ الصَّلَاةُ عَلَيْهِ». معامله ميت شده است. آن ميتى كه در يك قريهاى پيدا بشود قاتلش ثابت نشود كيست، ديهاش را از اهل قريه مىگيرند. امام عليه السلام با صدر معامله ميت كرده است. قال ديته على، بر آن طايفهاى است كه وجدت فى قبيلة. اين ميت در قبيله او پيدا شده است. وجود فى قبيلته صدره و يداه. صدرش و يدانش پيدا شده است و الصلاة عليه. صلاة هم بر اين ميت، بر اين قبيل است كه بايد نماز بخوانند تا دفنش بكنند. با اين معامله ميت تمام كرده است، با صدر. يدان مدخليت ندارد. سابقا گفتيم. يدِ تنها صلاة ندارد. فقط حكمش آنى است كه سابقا گفتيم الان هم اشاره مىكنيم صدر است كه فيه قلبه. در اين روايت همين جور است. روى اين اساسى كه هست صدر و رأس را استثناء مىكند صاحب عروه. رأس را به واسطه روايت على ابن سيابه توجه كرديد و آن صدر را هم به واسطه اين روايت در ما بقى اجزاء چه بشود؟.
در ما بقى اعضاء (قطع نوار) اصل اجزاء بايد بشود، دفن بشود اين از مسلمات است. چونكه مقتضاى احترام ميت مسلم است كه اجزاء بدنش بايد دفن بشود. اما آن اجزاء بايد به همان شرايط دفن ميت، دفن بشود بعضىها فرمودهاند بله، براى اين كه در آن صحيحه يعقوب ابن يقطين فرمود بر اينكه اذا طهر الميت، يوضع كما يدفن. چه جورى كه دفن می شود. چه ميت، ميت تام بوده باشد، چه اعضائش بوده باشد. در آن صحيحه اينجور فرموده است؟
اين فرمايش هم به نظر قاصر و فاتر ما اين استدلال استدلال درستى نيست. چرا؟ چونكه در آن روايت و ساير بدن هم نيست فقط رأس ميت است يا رجل ميت است، آن رأسش را صدرش را دليل پيدا كرديم به آن بيانى كه گفتم، اما اين رجل تنها به اين عنوان ميت كه صدق نمىكند. روايتش اين بود كه عن الميت كيف يوضع على المغتسل. موجها، وجهه نحو القبله، مثل حال احتضار گذاشته مىشود ، او يوضع على يمينه و وجه نحو القبله. قال يوضع كيف يتيسّر. هر جور باشد گذاشته مىشود. فاذا طهر، وضع كما فى قبره. ميت كه گذاشته مىشود در قبرش، چه جور كه ضمير به ميت مىگذرد، رجل را ميت نمىگويند. رجل تنها را، همهاشان يك جا باشد يا معظم اعضاء باشد ولو مقطعات باشد ميت صدق مىكند ولكن به رجل تنها، يد تنها، عنوان ميت صدق نمىكند. بدان جهت در اين موارد، آنى كه ما خارجا علم داريم اين اجزاء بايد دفن بشود. مقتضاى احترام ميت است و خودش هم بعضى روايت دارد كه اينها بايد دفن بشود.
ولكن آن روايت من حيث السندى كه هست، من حيث السند آن روايت ضعيف است. آن روايت را بخوانم براى شما. در باب سى و هشتم از ابواب صلاة الجنازه روايت نهمى[4] است:
عن عدة من اصحابنا، كلينى مىفرمايد «وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا وُجِدَ الرَّجُلُ قَتِيلًا- فَإِنْ وُجِدَ لَهُ عُضْوٌ تَامٌّ صُلِّيَ عَلَيْهِ وَ دُفِنَ»وقتى كه بر رجل قتيل پيدا شد، فان وجد له عضو تام، اگر عضو تام بود، صلىّ عليه و دفن. دفن مىشود. «وَ إِنْ لَمْ يُوجَدْ لَهُ عُضْوٌ تَامٌّ لَمْ يُصَلَّ عَلَيْهِ وَ دُفِنَ». اگر عضو تام پيدا شد نماز مىخوانند دفن مىكنند. عضو تام پيدا نشد ناقص بود، او را فقط دفن مىكنند. عرض كردم اين روايت من حيث السند ضعيف است.
يك اشكال ديگر هم دارد اين روايت كه عضو تام در روايات موثقه طلحه بود كه لا يصلى بر عضو تام. اين روايت مىگويد يصلى، در اين جهت معارض است. اما در قضيه دفنش كه دفن مىشود معارض ندارد. اخص به او مىشود ولكن سندش ضعيف است. بدان جهت اين روايت را مؤيد قرار مىدهيم كه مقتضايش عبارت از اين است كه ميت را تحفظا لاحترام جزئش را با عضوش دفن بشود. اما موجها الى القبله دفن بشود، اگر اين روايت من حيث السند تمام بود مىگفتيم دفن منصرف است به آن دفنى كه در ميت متعارف است كه وجه او الى القبله باشد يعنى عضو الى القبله باشد مقدم بدن. ولو رجل است بايد مقدم الرجل به طرف قبله باشد. اين ممكن بود بگوييم ولكن چونكه روايت من حيث السند ضعيف است اين را به صورت احتياط مىشود گفت، كما اينكه صاحب عروه قدس الله نفسه الشريف فرموده است. رأس و صدر استثناء مىشود بقيه عضو به نحو احتياط مىشود.
سؤال ...؟ على الاحوط آخر دارد. آن فتوا مىشود، فتوا باشد به اين روايتى كه هست، منشائش اين روايت است و اين روايت من حيث السند ضعيف است آنى كه مىشود، مىشود احتياط.
سؤال ...؟ آن وقت مىگويند كه اصول را ياد بياوريد. آن وقت اتصال به جهت اينكه ميت صدق مىكرد. جسد نبود، عنوان ميت بود. ادفنوا موتاكم. اين جسد نيست كه، بعض الجسد است. اين ستون مسجد نيست، بعض المسجد است. عنوان موضوع ميت است اين اولا و ثانيا شبهه، شبهه حكمى است. از آن قطع نظر كرديم شبهه حكمى. موضوع واقعى نيست. موضوع در روايت كما اينكه گفتم دفن الميت است. در ما نحن فيه فرض كنيد به دست تنها ميت صدق نمىكند.
بدان جهت اين معنا وقتى كه تمام شد بعد صاحب عروه در عروه يك فرمايشى دارد آن فرمايشش اين است كه ميت را كه دفن مىكنند رو به قبله بشود على جانبه الايمن به حيث اينكه سرش به طرف مغرب باشد و رجلهايش به طرف مشرق بوده باشد. مثل اينكه فرض كنيد ميتى را اينجا دفن كنند، همين جور مىشود كه سرش به طرف مغرب مىشود، رجلهايش به طرف مشرق مىشود خودش هم متوجه الى القبله مىشود. اين را كه ايشان مىگويد اين در همه بلاد درست نيست. در غالب بلاد كه قبله در جنوب واقع مىشود در آن جاها اينجور است كه ميت را كه دفن مىكنند سرش رو به مغرب مىشود. رجل هايش محاضى را مشرق مىشود، مقاديم بدنش رو به قبله مىشود. اما اگر فرض كنيد ميتى را در مكه يا در اطراف مكه شخصى مرد، مسلمانى را دفن كردند آنجا اينجور نيست، بايد نگاه بكنند به كعبه. كعبه اگر در شمالشان هست، چونكه در جنوب مكه يا در خارج مكه در طرف جنوبش فوت كرده است، آنجا مىخواهند دفن كنند، آنجا ميت را بخواهند على ايمنه رو به قبله بخوابانند سرش به طرف مشرق مىشود. رجلينش به طرف مغرب مىشود. كما اينكه بخواهند شخصى را در آن يمين كعبه آنى كه محاذى با كعبه است در اين ارضى بخواهند دفن بكنند على يمينه شمالش رأسش به طرف جنوب مىشود. رجلينش به طرف مشرق مىشود، يا در طرف مغرب بشود، مغرب كعبه بشود عكس اين مىشود. آنها موضوعيت ندارد.
اينكه در عروه فرموده است مبنى بر غالب است. ملاك خواباندن ميت است رو به قبله على جنبه ايمن. در جنب ايمن بخوابانند. منتهى اين ملازمه دارد در اكثر بلاد در غالب بلاد كه آنها بلا شرقيه هستند و مسلمانها آنجا غالبا هستند، در آنجا ملازمه دارد كه رأس به طرف مغرب بشود، رجلينش به طرف مشرق بشود. ولكن او در ادله ذكر نشده است. آنى كه ما با هزار زحمت از خوصيات وارده در روايات استفاده كرديم اين است كه ميت على جنبه الايمن بايد بخوابد. منتهى سرش كجا واقع مىشود اين تابع مكان است. غالب مكانها همين جور است كه در عروه مىگويند ولكن اينها موضوعيتى ندارند. موضوعيت خواباندن على جنبه الايمن است.
مسأله 2: « إذا مات ميت في السفينة فإن أمكن التأخير ليدفن في الأرض بلا عسر وجب ذلك و إن لم يمكن لخوف فساده أو لمنع مانع يغسل و يكفن و يحنط و يصلى عليه و يوضع في خابية و يوكأ رأسها و يلقى في البحر مستقبل القبلة على الأحوط و إن كان الأقوى عدم وجوب الاستقبال أو يثقل الميت بحجر أو نحوه بوضعه في رجله و يلقى في البحر كذلك و الأحوط مع الإمكان اختيار الوجه الأول و كذا إذا خيف على الميت من نبش العدو قبره و تمثيله».[5]
بعد مىرسيم به آن مسئله از كه ديروز گفتم. مسئله ميتى كه در بحر، در كشتى فوت كرده است. سفر كشتى مىرفتند. سفر دريا، سفر پر حادثه بود خصوصا در زمان سابق كه اين كشتىهاى فعلى نبود، كشتىهايى بود كه اوضاعش معلوم است براى شما، آنها محل خطر بود با آن كشتى سفر مىكردند در بحر. يكى از آنها فوت كرد يا به واسطه مرضى يا غير مرضى فوت كرد. خوب اين را چكار بكنند؟ يك وقت اين است كه ساحل نزديك است مىتوانند بروند به ساحل و اين را آنجا دفن كنند، تجهيز كنند مثل ساير موتى اگر اينجور بوده باشد، بايد بروند به ساحل تجهيز كنند و دفن كنند. تغسيل كنند، تكفين كنند، تحنيط كنند، نماز بخوانند، دفنش كنند. اگر اين ممكن نبوده باشد، در آنجا هم همين جور غسلش مىدهند، كفنش مىكنند. كفنش كه مىكنند در يك حبى، حبى خصوصيتى ندارد در يك ظرفى كه جسد ميت محفوظ بماند از گزند حيوانات بحرى، مراد همين است در او ميگذارند مىفرستند به دريا. اين نمىتوانند بيايند تغسيل كنند، تجهيز كنند در بحر. صاحب عروه قدس الله نفسه الشريف در صورتى كه متمكن نشود كه گفتيم در حب يا در صندوق آهنى مىگذارند يك عدلى هم به او ذكر كرده است يا آنجور بكنند يا ميت را تصغيل بكنند. سنگين بكنند طرفهايش را. به سنگى، آهنى ببندند. يك چيز سنگينى ببندند كه زير آب برود. تا ميت را هم در آب ببرد. زير آب ببرد. ايشان عدل ذكر مىكند. خدا كريم است چه مىشود.
كلام در ما نحن فيه در دو جهت واقع مىشود.
يكى اينكه چرا گفتيم كه اگر ممكن بشود ساحل بايد ببرند و دفن در خارج بكنند؟
دومى اين است كه آيا اين تخييرى كه در عروه مىگويد تمام است يا متعين همان خوابيه و نحو الخوابيه است؟
اما جهة الاولى مىدانيد مقتضاى امر به تجهيز الميت، تغسيله و تكفينه و تحنيطه و الصلاة عليه و دفنه يدفن، مقتضايش اين است كه دفن فى الارض است بايد متمكن باشند، بايد ببرند او را دفن بكنند. مقتضى همين جور است. آنى كه در ما نحن فيه توهم مىشود، توهم مىشود كه نه، اينجور نيست، روايت مطلق است. همانجا متمكن هم بشوند ساحل رفتن مىتوانند در دريا بياندازند. آن روايتش كه ديروز خواندم. در باب چهلم[6] از ابواب الدفن بود.
«مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَيُّوبَ بْنِ الْحُرِّ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ مَاتَ وَ هُوَ فِي السَّفِينَةِ- فِي الْبَحْرِ كَيْفَ يُصْنَعُ بِهِ » چكار بكنند با او؟ ديروز گفتم كيف يصنع به، معنايش اين است كه نمىتوانند به ساحل بروند. چونكه اگر ساحل نزديك است، سؤال ندارد كه برويم آنجا دو قدم راه است. كشتى را ببريم آنجا دفنش كنيم. آن جاى سؤال ندارد. اين كه مىگويد كيف يصنع به، چكار بكنند به او؟ خودش هم نگوييد كه اين سؤال مىكند كه اين را غسل بدهيم، نماز بخوانيم يا نكنيم؟ «كيف يصنع» به از او سؤال مىكنند، نه. سؤال از دفنش مىكنند.
امام عليه السلام فقط به دفنش جواب مىگويد. اين معلوم مىشود كه سؤال سائل راجع به دفنش بود كه كيف يصنع، دفنش را چكار بكنيم؟ خوب اگر ساحل نزديك است آنجا ديگر سؤال ندارد. تحير ندارد. اين فرض است كه تمكن ندارد. اين روايت اطلاق ندارد. فرض تمكن را نمىگيرد. امام فرمود « يُوضَعُ فِي خَابِيَةٍ وَ يُوكَى رَأْسُهَا وَ تُطْرَحُ فِي الْمَاءِ »در يك خابيهاى گذاشته مىشود سرش بسته مىشود و در ماء انداخته مىشود.
خوب مىدانيد كه خابيه خصوصيتى ندارد. خابيه به جهت اينكه سنگين است زير آب مىرود و ميت هم در آن محفوظ مىماند از حيوانات دريا. بدان جهت اگر صندوق آهنى دارند كه خيلى سنگين است، دوتا ميت جا مىگيرد. در همان صندوق آهنى مىگذارند و ول مىكنند در دريا. خابيه مدخليتى ندارد. اينكه مىگوييم مناسبت حكم موضوع ربما به كلام ظهور مىدهد و الحجيه آن حكم ظهور از باب حجيت الظهور است، مثل اين مورد است كه اينجا اين يوضع فى خابية به هر كس بخوانيد كه در حب مىگذارند ميت را، سرش را مىبندند مىفرستند مىفهمد كه اين خابيه خصوصيتى ندارد. الاّ اينكه ثقيل است. حب كبير است، مىبرد زير آب يكى هم ميت در آن محفوظ مىماند. يوكی رأسه. رأسش بسته مىشود. ميت محفوظ مىماند. بدان جهت صندوق هم شد عيبى ندارد.
خودش هم درست توجه كنيد، امام عليه السلام در مقام بيان حكم نگفت كه اين را به دريا مستقبلا الى القبله كه مثلا على جانبه الايمن بوده باشد تحت يد شما، آنجور به دريا بفرستيد كه رو به قبله باشد. اين را نفرمود. بدان جهت استقبال قبله شرط نيست اينجا. بدان جهت صاحب عروه هم فتوا مىدهد استقبال قبله هم وقتيكه به دريا مىاندازيد شرط نيست. روى اطلاق اين روايت است. و خودش هم كه آنى كه فرموده بود ميت را رو به قبله دفن كنيد او موضوعش دفن بود. يعنى ميت را در خاك سپردن بود كه رو به قبله باشد. اما اين دفن نيست. در آب انداختن است. اين دفن ميت نيست. چونكه دفن ميت نيست آن هم اينجا اقتضاء نمىكند استقبال القبله را. او دلالت به اسقبال قبله در اينجا ندارد و اين روايت هم مطلق است به اطلاق اين روايت تمسك مىكنيم و مىگوييم استقبال قبله شرط نيست.
اما جهت ديگر كه تخيير است صاحب عروه مىگوييد تخيير است، اين تخيير را ما ملتزم نيستيم. چرا؟ چونكه ميت را سنگين بكنيد و در دريا بياندازيد اين در دو روايت وارد شده است.
آن دو تا روايت يكى راوىاش وهب ابن وهب است كه اكذب البريه تعبير كردهاند، روايتش ضعيف است كه آن ورايت وهب ابن وهب روايت دومى[7] است.
«قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع إِذَا مَاتَ الْمَيِّتُ فِي الْبَحْرِ غُسِّلَ وَ كُفِّنَ وَ حُنِّطَ- ثُمَّ يُصَلَّى عَلَيْهِ ثُمَّ يُوثَقُ فِي رِجْلَيْهِ حَجَرٌ وَ يُرْمَى بِهِ فِي الْمَاءِ» يك سنگ بزرگى پيدا مىكنند، مىبندند به پايش و يرمى به فى الماء اين يكى.
ديگر هم مرسله ابان[8] است. « فِي الرَّجُلِ يَمُوتُ مَعَ الْقَوْمِ فِي الْبَحْرِ- فَقَالَ يُغَسَّلُ وَ يُكَفَّنُ وَ يُصَلَّى عَلَيْهِ- وَ يُثَقَّلُ وَ يُرْمَى بِهِ فِي الْبَحْرِ». اين هم مرسله است. خودش هم مشهور نيست.
جماعت كثير از اصحاب ما گفتهاند اين تخيير را. صاحب عروه هم اختيار كرده است كانّ ضعف اينها منجبر به فتوى المشهور است، شهرت محرز نيست اينجا. به جهت آنها هم كه عمل كردهاند گفته صندوق هم، خابيه گذاشتن هم به جهت ثقل است ما گفتيم جهت حفظ هم در او هست. تعددى نمىشود كرد از آنها.
بدان جهت متعين آن وجه اول مىشود و وجه ثانى دليلى ندارد بدان جهت صاحب عروه مىگويد و الاحوط و الاول. احوط همان وجه اول است كه در خابيه بگذارند يا در حديد بگذارند. اين وجهش اين است كه در اينها اشكال است. كما اينكه گفتيم در اينها اشكال هم درست است.
آن وقت باقى ماند اين معنا كه در بيرون است ولكن مىترسيم از او كه در بيرون دفن كنيم. ايشان مىفرمايد كه ميتى كه ترس شد از اعداء، شخص جليلى بود، شخص شريفى بود، قيام كرد مثل جناب زيد، قيام كرد، كشته شد، مىترسيم اعداء او را مثله كنند در اين صورت عيبى ندارد، تجهيز مىكنند او را هم به دريا مىاندازند. كه عدو راه به او پيدا بكنند. چرا؟ چرايش براى بعد انشاء الله.
[1] سيد محمد کاظم يزدی، العروة الوثقى، (بيروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چ2، ت1409ق)، ج1، ص436.
[2] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ وَ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ وَ ذُبْيَانَ بْنِ حَكِيمٍ عَنْ مُوسَى بْنِ أُكَيْلٍ النُّمَيْرِيِّ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ سَيَابَةَ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع وَ أَنَا حَاضِرٌ عَنْ رَجُلٍ قُتِلَ- فَقُطِعَ رَأْسُهُ فِي مَعْصِيَةِ اللَّهِ- أَ يُغَسَّلُ أَمْ يُفْعَلُ بِهِ مَا يُفْعَلُ بِالشَّهِيدِ- فَقَالَ إِذَا قُتِلَ فِي مَعْصِيَتِهِ يُغْسَلُ أَوَّلًا مِنْهُ الدَّمُ- ثُمَّ يُصَبُّ عَلَيْهِ الْمَاءُ صَبّاً وَ لَا يُدْلَكُ جَسَدُهُ- وَ يُبْدَأُ بِالْيَدَيْنِ وَ الدُّبُرِ- وَ يُرْبَطُ جِرَاحَاتُهُ بِالْقُطْنِ وَ الْخُيُوطِ- وَ إِذَا وُضِعَ عَلَيْهِ الْقُطْنُ عُصِّبَ- وَ كَذَلِكَ مَوْضِعُ الرَّأْسِ يَعْنِي الرَّقَبَةَ-وَ يُجْعَلُ لَهُ مِنَ الْقُطْنِ شَيْءٌ كَثِيرٌ- وَ يُذَرُّ عَلَيْهِ الْحَنُوطُ ثُمَّ يُوضَعُ الْقُطْنُ فَوْقَ الرَّقَبَةِ- وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تُعَصِّبَهُ فَافْعَلْ- قُلْتُ فَإِنْ كَانَ الرَّأْسُ قَدْ بَانَ مِنَ الْجَسَدِ وَ هُوَ مَعَهُ- كَيْفَ يُغَسَّلُ فَقَالَ يَغْسِلُ الرَّأْسَ- إِذَا غَسَلَ الْيَدَيْنِ وَ السُّفْلَةَ- بُدِئَ بِالرَّأْسِ ثُمَّ بِالْجَسَدِ- ثُمَّ يُوضَعُ الْقُطْنُ فَوْقَ الرَّقَبَةِ- وَ يُضَمُّ إِلَيْهِ الرَّأْسُ وَ يُجْعَلُ فِي الْكَفَنِ- وَ كَذَلِكَ إِذَا صِرْتَ إِلَى الْقَبْرِ تَنَاوَلْتَهُ مَعَ الْجَسَدِ- وَ أَدْخَلْتَهُ اللَّحْدَ وَ وَجَّهْتَهُ لِلْقِبْلَةِ؛ شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج2، ص511.
[3] وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ عُثْمَانَ الْأَعْوَرِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِيهِ ع فِي الرَّجُلِ يُقْتَلُ فَيُوجَدُ رَأْسُهُ فِي قَبِيلَةٍ- (وَ وَسَطُهُ وَ صَدْرُهُ وَ يَدَاهُ فِي قَبِيلَةٍ- وَ الْبَاقِي مِنْهُ فِي قَبِيلَةٍ) قَالَ دِيَتُهُ عَلَى مَنْ وُجِدَ فِي قَبِيلَتِهِ- صَدْرُهُ وَ يَدَاهُ وَ الصَّلَاةُ عَلَيْهِ؛ شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج3، ص135.
[4] شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج3، ص137.
[5] سيد محمد کاظم يزدی، العروة الوثقى، (بيروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چ2، ت1409ق)، ج1، ص437.
[6] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَيُّوبَ بْنِ الْحُرِّ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ مَاتَ وَ هُوَ فِي السَّفِينَةِ- فِي الْبَحْرِ كَيْفَ يُصْنَعُ بِهِ قَالَ- يُوضَعُ فِي خَابِيَةٍ وَ يُوكَى رَأْسُهَا وَ تُطْرَحُ فِي الْمَاءِ؛ شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة، (قم، مؤسسة آل بيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج3، ص206.
[7] وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِي الْبَخْتَرِيِّ وَهْبِ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع إِذَا مَاتَ الْمَيِّتُ فِي الْبَحْرِ غُسِّلَ وَ كُفِّنَ وَ حُنِّطَ- ثُمَّ يُصَلَّى عَلَيْهِ ثُمَّ يُوثَقُ فِي رِجْلَيْهِ حَجَرٌ وَ يُرْمَى بِهِ فِي الْمَاءِ؛ شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة، (قم، مؤسسة آل بيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج2، ص206.
[8] مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ حُمَيْدِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: فِي الرَّجُلِ يَمُوتُ مَعَ الْقَوْمِ فِي الْبَحْرِ- فَقَالَ يُغَسَّلُ وَ يُكَفَّنُ وَ يُصَلَّى عَلَيْهِ- وَ يُثَقَّلُ وَ يُرْمَى بِهِ فِي الْبَحْرِ؛ شيخ حر عاملی، وسائل الشيعة، (قم، مؤسسة آل بيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج2، ص206.