مسأله 1: «يجوز البكاء على الميتو لو كان مع الصوت بل قد يكون راجحا كما إذا كان مسكنا للحزن و حرقة القلب بشرط أن لا يكون منافيا للرضا بقضاء الله و لا فرق بين الرحم و غيره بل قد مر استحباب البكاء على المؤمن بل يستفاد من بعض الأخبار جواز البكاء على الأليف الضال و الخبر الذي ينقل من أن الميت يعذب ببكاء أهله ضعيف مناف لقوله تعالى :(وَلا تَزِرُ وٰازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرىٰ )و أما البكاء المشتمل على الجزع و عدم الصبر فجائز ما لم يكن مقرونا بعدم الرضا بقضاء الله نعم يوجب حبط الأجر و لا يبعد كراهته».[1]
در ما نحن فيه يك مسأله بكاء على الموتى است. كه شخص بر ميت خودش به آن ميت گريه مىكند. چه با صوت، چه بلاصوت. يك مسأله جزع على الميت است. آن جزعى كه فى ما بعد بيان خواهيم كرد انشاء الله.
فعلاً كلام ما در مجرّد البكاء الميت است كه آيا بكاء على الميت قطعاً بكاء على الميت حرمتى ندارد. براى اين كه سيره مستمرّه بر اين جارى است حتّى من المتشرّعه و من المتديّنين بر موتايشان گريه مىكنند. و اگر اين گريه كردن در شرع حرام بود، اين معنا از واضحات مىشد عند المتشرّعه. و اين است كه جزع مسأله اخرى است. او را بحث خواهيم كرد. كلام در ما نحن فيه در مجرّد البكاء است. چه جور مىتواند شخصى بگويد بر اين كه مجرّد بكاء على الميت مع الصّوت يا بلاصوت حرام است با اين سيره مستمره. بدان جهت ممكن است كسى ملتزم به كراهت بشود. و بگويد بكاء على الميت مكروه است. عرض كردم كلام در آن ائمه عليهم السّلام گريه كردن بر ظلمى كه بر آنها جارى شده است و به رسول اكرم (ص) و دخت گرامىاش فاطمة الزّهرا سيّدة النّساء العالمين يا متقرّبين به ائمه عليهم السّلام كه سيد الشّهدا سلام الله عليه، ابوالفضل العباس، قمر بنى هاشم، اختها زينب كبرى شريكة الحسين فى قيامه و انفاذ و به نتيجه رساندن آن قيامى كه سيد الشّهدا سلام الله عليه كرد كه راوى مىگويد وقتى كه خطبه مىخواند كانّه تنفق بلسان علىٍ(ع). اين جور خدمتى را كرد. بكاء بر اينها و به على ابن الحسين و آنى كه متعلّقين به اهل البيت است كه ظلمى كه بر اينها جارى شده است، آن بكاء بحث على حدّه دارد كما اين كه ديروز اشاره كردم. ولو در ما نحن فيه در كلمات جدا نكردهاند او نه حكم آخرى دارد.
كلام در بكاء انسان بر ميت خودش است كه اهلش است. اولادش است. صديقش است. مؤمنى است كه با او الفت داشت. يا الفتى هم نداشت. بر مؤمن گريه مىكند. چون كه مظلوماً غريباً از دنيا رفته است. كسى ندارد. كلام در اين بكاء است كه جهت شعائر دينى ندارد. جهت حفظ قيام حسينى ندارد. اين عناوين را ندارد. خود بكاء على الميت كه اهلش است. اولادش است. برادرش است. اينها را مىگوييم كه جايز است لجريان سيرة المتشرّعه و خودش هم كراهتى ندارد. چون كه منعى ثابت نشده است. بلكه در روايات، رواياتى وارد شده است كه از آن روايات استفاده مىشود بر اين كه اين بكاء چه مع الصّوت، چه بلاصوت هيچ حزازتى ندارد.
حتّى در موثّقه ابى بصير در باب هشتاد و هفت از ابواب الدّفن اين جور بود. روايت اولى[2] است در باب 87:
«مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ حُمَيْدِ بْنِ زِيَادٍ» نينوايى شيخ كلينى قدس الله نفسه. از اجلاّء است. «عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع» تعبير به موثقه كرديم. رسول الله خطاب كرد كه لاحق بشود به سلف صالح ما. آن جا دارد كه عن احدهما(ع) قَالَ: لَمَّا مَاتَتْ رُقَيَّةُ ابْنَةُ رَسُولِ اللَّهِ ص قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص- الْحَقِي بِسَلَفِنَا الصَّالِحِ عُثْمَانَ بْنِ مَظْعُونٍ وَ أَصْحَابِهِ- قَالَ وَ فَاطِمَةُ ع عَلَى شَفِيرِ الْقَبْرِ تَنْحَدِرُ دُمُوعُهَا فِي الْقَبْر» فاطمه (ع) هم ايستاده بود و بر آن خواهرش گريه مىكرد به نحوى كه اشكش توى قبر ريخته مىشد.
معلوم مىشود اگر، اين گريه به جهت دين نبود. اين گريه، گريهاى بود همان گريهاى كه انسان بر ميّت خودش گريه مىكند. اين عنوان را داشت. اگر چيزى بود رسول الله (ص) هم حاضر بود اگر حزازتى داشت منع مىكرد دخترش را از اين جور گريه كردن.
و هكذا در روايات ديگرى كه وارد شده است در آنها گريه كردن اشكالى ندارد. بلكه دارد در آن روايت ديگرى كه آن روايت ديگر ولو در سندش سهل ابن زياد است روايت سومى[3] است، آن جا دارد:
لمّا مات ابراهيم ابن رسول الله پسر نبى اكرم فوت كرد، در اين صورت حملت عين رسول الله (ص) بالدّموع. ثمّ قال رسول الله (ص) تدمع العين. چشم اشك را مىريزد. و يحزن القلب و لا نقول ما يسخط الرّب. چيزى كه خداوند را به غضب بياورد ما نا شكرى نمىكنيم. لا نقول ما يسخط الرّب. و انّا بك يا ابراهيم لمحزونون. اين فقط مجرّد حزن است.
در ما نحن به رضاى به قضا خداوندى است. اين جور بكاء را اين هم مال جهت دينى نداشت. ابن رسول الله (ص) بود. رسول الله خودش گريه كرده است بر پسرش. بدان جهت كه جرأت دارد بگويد بر اين كه مجرّد البكاء مكروه است. چه با صدا باشد، چه بى صدا.
گفتهاند بر اين كه جزع را استثناء كنيد. جزع مطلب آخرى است كه خواهيم گفت.
بدان جهت در ما نحن فيه اين معنا اشكالى ندارد.
عامّه نقل كردهاند. اين روايت، روايت عامّه است. عامّه نقل كردهاند كانّ رسول الله (ص) نهى كرده است از بكاء عن الميت. بر ميت گريه كردن را نهى كرده است و فرموده است بر اين كه الميت يعذّب ببكاء اهله. ميت معذّب مىشود به بكاء اهلش كه اين همان حديثى است كه عامّه نقل كردهاند.
صاحب عروه در عروه قدس الله نفسه الشّريف مىفرمايد اين سند ضعيف است، يك روايتى است كه عامّه نقل كرده است و خودش هم مخالف با كتاب مجيد است. چون كه خداوند متعّال در قرآن مجيد مىفرمايد لا تزر وازرة وزر الاخرى. اينها گريه مىكنند افرض حرام مىكنند. به ميت چه مربوط است كه او معذّب بشود.
عرض مىكنم بر اين كه اگر مراد از اين عذاب، عذاب جزائى بوده باشد، معنايش اين است كه ميت را عذاب مىكند ملائكه عذاب. چون كه آدمها به تو گريه مىكنند. اين مخالف با كتاب است قطعاً. لا تزر وازرة وزر الاخرى. حديثى كه صحيح بوده باشد، بر اگر آورده باشد شخص بر او را آورده باشد، روايت من حيث السّند بشود، مخالف با كتاب بوده باشد، مخالفتى كه جمع عرفى نباشد، موارد جمع عرفى در آن موارد آن حديث طرح مىشود على الجدار. امام (ع) فرموده است در روايات كثيره اين معنا مخالف قول ربّنا. كلّ آنى را كه بر مخالف كتاب است باطل است. جاء به برّ او فاسق. بدان جهت اين همين جور است.
امّا مراد لعلّ بالاتر از لعلّ. مراد از عذاب، عذاب جزاء بر عمل نيست. مراد از عذاب، ناراحتى است كه حتّى در السنه ما هم گفته مىشود. كه آن السنه مىگويند كه بابا شما گريه مىكنيد اين ميتتان ناراحت مىشود كه من اينها را به اين عذاب انداختهام، به اين حالت انداختهام. ميت متأثّر مىشود. اين روايت معنايش اين است. بدان جهت اين كه فعلاً هم در السنه معروف است كه ميت ناراحت مىشود گريه نكنيد خيلى خصوصاً به مادر و پدرش توصيه مىكنند كه گريه نكنيد. ميت ناراحت مىشود، اين منشأئش همين حرف است كه الميت يعذّب ببكاء اهله يعنى ناراحت مىشود. اين عيبى ندارد ملتزم شدن به اين كه شايد اين جور باشد. ميت ناراحت بشود اين مخالف كتاب نيست. بدان جهت روايت من حيث السّند ضعيف است. اگر صحيح بود قبول مىكرديم. بدان جهت پس اين روايتى كه روية العامّه اين را بگذاريد كنار.
ولكن در روايات ما گفته شده است كه روايتى است كه از او كراهت بكاء بما هو بكاء چه با صدا باشد، چه بى صدا كه اصل بكاء على الميت فى نفسه مكروه است. در بعضى روايات ظاهر مىشود كه بكاء بما هو بكاء براى ميت مكروه است. اين روايت در همان باب 87 صحيحه معاوية ابن وهب است. در اين صحيحه معاوية ابن وهب اين جور است كه روايت 9 است[4] در اين باب:
نقل مىكند اين روايت را حسن ابن محمد طوسى. حسن پسر نقل مىكند. پسر شيخ طوسى در امالیش نقل مىكند عن ابيه از پدرش كه شيخ الطّائفه است عن المفيد از مفيد نقل مىكند. مفيد هم نقل مىكند عن ابن قولويه. ابن قولويه همان جعفر ابن محمد ابن قولويه است. پسر آنى كه در اين جا مدفون است. جعفر ابن محمد ابن قولويه اين در عراق مدفون است. او هم نقل مىكند از پدرش كه محمد ابن قولويه است. محمد ابن قولويه از اصحاب سعد ابن عبد الله بود. او هم از سعد نقل مىكند يعنى سعد ابن عبد الله آن هم نقل مىكند سعد ابن عبد الله عن احمد ابن محمد ابن عيسى احمد ابن محمد ابن عيسى هم عن الحسن ابن محبوب عن ابى محمد الانصارى كه شخص جليلى است. شخص ثقهاى است.
عبد الله ابن عثمان است ظاهراً اسمش. از اجلاّء است. نقل مىكند عن معاوية ابن وهب. معاوية ابن وهب هم شأن و جلالتش واضح است، عن ابى عبد الله(ع). حديث، حديثى است كه من حيث السّند تمام است. آن جا دارد قال ابى عبد الله (ع) كلّ الجزع و البكاء مكروهٌ. هر جزع و هر بكاء مكروه است. ما سوى الجزع و البكاء لقتل الحسين سلام الله عليه. غير از بكاء و جزعى كه بر سيد الشّهدا سلام الله عليه است، ساير بكاء مكروه است.
اين را انشاء الله خواهيم گفت و اشكالى هم ندارد. بكاء، بكاء متعارف. يك وقت اين است كه انسان آن قدر جزع و فزع مىكند، چنان بكاء مىكند كه نفس از اعتدال خارج مىشود. اينها كه اهل بكاء هستند مىدانند چه مىگويم. يك وقت انسان يك گريهاى مىكند، يك جزعى مىكند كه نفسش از اعتدال خارج مىشود. ديگر نمىفهمد چه كار مىكند. اين منهىٌّ عنه است الاّ للحسين. حسين سلام الله عليه خصوصيتى ندارد. دليل خواهيم گفت كه ائمه هدى صلواة الله و سلام عليهم و اهل بيت آنى كه به آنها اصابت كرده است رسول اكرم، مصائب رسول اكرم و متعلّقين آنها و آنى كه تعلّق دارند به اينها ديگر. آن تعلّقى كه فى ما بعد ذكر خواهيم كرد، او مستثنى است. آن جا جزع و فزع عيب ندارد. اين كه بكاء كلّ بكاء و جزع كه با جزع مقارن آورده است بكاء را كه صاحب وسائل مىگويد مراد مقارنت است، نه مطلق الجزع هم نيست.
جزع هم مراتبى دارد. يك مرتبهاى است كه نفس را از اعتدال خارج مىكند. چرا؟ چون كه بكاء و جزع مطلق است در اين جا. همان بكاءى را مىگيرد كه نفس را از اعتدال خارج نمىكند، و هم بكاءى را مىگيرد كه نفس از اعتدال خارج مىشود كه توأم با جزع كذايى است. رواياتى كه خوانديم آن روايات مطلق البكاء را گفتند عيبى ندارد. فاطمه زهرا سلام الله عليه در روايت معتبره بر خواهرش گريه مىكرد. گريهاش هم شديد بود. پس اين روايت صحيحه به واسطه ما تقدّم حمل مىشود به آن جايى كه نه صاحب وسائل حمل كرده است كه اين دو تا معاً توأم بشود. نه اين جور نيست. خود مطلق الجزع هم عيبى ندارد كما سيأتى. حمل مىشود بر آن بكاء و جزعى كه نفس را از اعتدال خارج مىكند. اين جور بكاء مكروه است. حرمتى ندارد. مكروه است. ولكن در ما نحن فيه اين كراهت دارد الاّ لسيّد الشهدا سلام الله عليه.
اين كه صاحب عروه در عبارتش دارد بر اين كه ممكن است ملتزم بشويم مطلق الجزع مكروه است. از اين صحيحه استفاده كرده است. استفاده نمىشود. خواهيم گفت كه مراد از اين جزع، جزعى است كه نفس از اعتدال خارج مىشود. آن مرتبهاى از آن جزع است و مرتبهاى از آن بكاء است. بكاء مراتبى دارد. آن بكاء و آن جزع مكروه است، الاّ لسيّد الشّهدا سلام الله عليه.
سؤال ...؟ عرض مىكنم تفصيلش در باب رجال است. اين را كه گفتم ابو محمد انصارى اين به قرينه ساير رواياتى كه است معتبر است و اشكالى ندارد اين روايت معتبر است. تفصيلش بايد بحث بشود. از بحث مىمانيم. بدان جهت در ما نحن فيه اين معنا ثابت مىشود كه مطلق البكاء عيبى ندارد.
ولكن مىدانيد تارة انسان گريه مىكند بر ميّت يا مطلق الجزع را دارد. ولكن با اين جزع راضى است به قضا رب. خداوندا تو صلاح دانسته بودى كه از دست ما گرفتى. اين ولد را يا اين پدر را. ولكن راضى هستم. ولكن چه كنم كه قلب مىسوزد و اشك جارى مىشود. اين جا است كه صاحب عروه فرموده است بر اين كه در اين مواردى كه با رضا به قضا الله بوده باشد گريه كردن براى ميت كه تسكين قلب بوده باشد حرقة القلب ساكن بشود مستحب است.
آن را هم از اين روايت استفاده كرده است صدوق عليه الرّحمه. در روايت چهارمى روايت، روايت مرسله است. محمد ابن على ابن الحسين قال الصّادق(ع) ؟؟ مات ابراهيم ابن رسول الله (ص) قال رسول الله حزناً عليك يا ابراهيم و انّا لصابرون. ما صابر هستيم. يعنى به قضا خداوند به مصيبت صبر مىكنيم. امتحان خداوندى است. قضا خداوندى است. يحزن القلب. قلب محزون مىشود. و تدمع العين. عين اشك را مىريزد. و لا نقول ما يسخط الرّب. پشت سر اين اينجور مىگويد. و قال (ع).
يك نكتهاى بگويم. يادتان بوده باشد. اين كه صدوق عليه الرّحمه در من لا يحضر الفقيه و غير من لا يحضر الفقيه اين جور روايتى را نقل مىكند قال الصّادق(ع) پشت سرش مىگويد و قال (ع)، و قال (ع) همان امام صادق سلام الله عليه است. اين كه بعضىها اين روايت اولى را كار ندارند. روايت دومى را فقط نقل مىكنند كه محلّ استشهاد است. نه اين جاها. در ساير جاها. اين روايت را مضمره تعبير مىكنند. مىگويند معلوم نيست كه از كه نقل مىكند. نه اين كه پشت سرش مىگويد و قال (ع). هر وقت اين جور چيزى ديديد در يك بحثى، نگاه به اصلش بكنيد كه اگر قبلش گفته است عن ابى عبد الله (ع) قال الصّادق(ع) ان الصّادق (ع) پشت سرش فرموده است و قال صادق (ع) اين هم اگر قبلاً سند داشته باشد خب هيچ. سند نداشته باشد، مرسله باشد دومى هم مرسله مىشود. مضمره نمىشود.
در اين مرسله دارد و قال (ع) من خاف على نفسه من مجرم بمصيبة از اصابت مصيبتى بر نفسش بترسد، «فليفض من دموعه فانّه يسكن منه».آن وجد ساكن مىشود. خوف بر نفسش ديگر نمىشود. خارجاً هم همين جور است. مىگويند بگذاريد گريه بكند. اگر توى قلبش بماند براى خطر است. روى اين حساب حكم به استحباب مىكنند.
منتهى اين روايت مىدانيد كه مرسله است. دلالت بر استحباب نمىكند. اين فقط حكم، حكم ارشادى است. انسان اگر احتمال بدهد كه خطرى بر او بوده باشد، اين به جهت تحفّظ بر نفس است. احتياط بر نفس است. احتياط استحبابى بر نفس است، به عنوان احتياط مستحب مىشود. و الاّ بخصوصه مستحب بوده باشد، به اين دليل نمىشود.
پس فتلخّص ان ما ذكرنا بر اين كه اين گريه كردن همين جور است. استحباب فى نفسه جايز است، و كراهتى هم ندارد، چه با صدا بوده باشد، چه بى صدا.
يك كلمهاى است در عبارت عروه. نمىدانم بگويم يا نگويم. ايشان فرموده است كه امّا بكاء و جزع اشكالى ندارد جايز است معلّقاً بر اين كه بعدم الرّضا بقضا الله نبوده باشد. معنايش عبارت از اين است كه اگر راضى به قضا الله نباشد، توى نفسش مىگويد خدا چه جور خدايى است. چرا اين كار را در حق من كردى؟ اعتراض به خدا دارد. رضا ندارد. كانّ اين حرام است. مقتضاى عبارت عروه و كذا مقتضاى عبارت جملة من الاصحاب اين است كه اين جور جزع و بكاء مقارن است به عدم الرّضا كه همان در اين روايت داشت كه نمىگوييم چيزى كه ما يسخط الرّب رب را به سخط بياورد. مثل اين كلام كه اين چه خدايى كردن است كه اين كار را در حق من كردى. عرض مىكنم ايشان فرموده است بابى هم دارد در وسائل. بابى هم دارد بر اين كه وجوب الرّضا بقضا الله. بابى دارد در همين ابواب التّعزيه. و در آن جا رواياتى نقل كرده است كه روايات متعدد است. آن جا اين است كه علامت ايمان و مؤمن بودن شخص به قضا الرّب معلوم مىشود. و هكذا راضى نبودن به قضا الرّب رأس كلّ خطيئه است. اينها همين جور است اين جور روايات. الاّ انّه از آنها استفاده بشود بر اين كه اين يك وجوب تكليفى است كه بايد شخص اين جور بوده باشد. اگر بر خدا اعتراض داشت قبلاً اين مستحقاتش مىشود.
ما درست از اين روايات نفهميديم اين معنا را كه روايات به اين معنا دلالت مىكند. آن مقدارى كه فهميدهايم و ملتزم مىشويم احتياج به روايت ندارد تارة عدم رضا به قضا الله مستلزم نفى عدل از خدا است. كما اين كه سمعنا از بعضى كسانى كه پسرشان فوت كرده بودند اين جور مىگفت بر اين كه اين ظلم است از خداوند. عقل را نفى مىكرد. اين اگر بوده باشد، اين بلااشكال از ايمان خارج مىكند. چون كه مؤمن بودن مؤمن به دو شىء است بعد از اصول و عقايد. توحيد و نبوّت و معاد. معتقد بوده باشد به امامت، و معتقد به عدل خدا بشود. عدل از شرايط ايمان است. اگر اين جور نفى عدل را بكند از خداوند، از ايمان خارج مىشود. ملحق مىشود به آن جهنّمىها. به آنهايى كه فرض كنيد عمداً و متعمداً ولايت يا عدل را منكر شدهاند در خداوند. و امّا اگر به آن مرتبه نرسد. خب الان مصيبت وارد شده است. جزع و فزع مىكند و مىگويد نه اين عدل نيست. من راضى نيستم به اين. من راضى به اين فعل خدا نيستم. مجرّد اين عدل را از خداوند نفى نمىكند. اين حالتى رخ داده است كه به مقتضاى اين كه قصدى هم ندارد فكرى هم ندارد از شدّت مصيبت اين جور مىگويد كه اين كار خوبى نبود خدا در حقّ من كرد به اين مقدار. اگر اين جورى بوده باشد اين هم حرام بوده باشد كه مقتضاى عبارت صاحب عروه اين است اگر نگاه كنيد و مقتضاى آنى كه در صاحب وسائل باب را عنوان كرده است اين است، تأمّل بفرماييد ببينيد همين جور است يا نه. اين كلام در مقام اول.
امّا مقام ثانى كه بكاء يا جزع بر ائمه هدى سلام الله عليهم است. آنى كه در راه دين به آنها اين ظلمها شده است. از نبى اكرم شروع بفرماييد. يا از مؤمنين و آنهايى كه مثلاً فرض كنيد اصحاب سيد الشّهدا سلام الله عليه بودهاند به آنها اصابت كرده است، آنها خودش بكاء به آنها خودش عبادت است. يكى از عبادات اين بكاء است. بكاء بر اينها يكى از عبادات است. رواياتى در ما نحن فيه نقل شده است كه از آن روايات اين معنا ظاهر مىشود كه بكاء بر سيد الشّهدا سلام الله عليه و هكذا بكاء بر ساير ائمه در آن روايت ديگر كتاب متعدد بود. نتوانستم او را بياورم. در جلد مزار كه جلد ده وسائل است. در آن جا بابى دارد بر اين كه استحباب البكاء لسيد الشّهدا و ساير الائمة عليهما السّلام دو تا روايت كه هر دو روايت صحيحه است در اول باب نقل مىكند. نقل مىكند. يكى از آن روايات اين است امام صادق سلام الله عليه اين جور فرمود به فضيل ابن يسار. روايت من حيث السّند صحيحه است. سند روايت هم كانّ همين جور است. على ابن ابراهيم عن ابيه يا محمد ابن يحيى عن احمد ابن محمد عن بكر ابن محمد كه بكر ابن محمد عضدى است عن الفضيل ابن يسار. اين بكر ابن محمد ابن عضدى از اجلاّء است. عمر عمراً طويلاً. هم امام صادق سلام الله عليه را درك كرده است. هم امام موسى ابن جعفر سلام الله عليه را و هم امام رضا سلام الله عليه. بدان جهت على ابن ابراهيم پدرش نقل مىكند از او، او هم نقل مىكند از فضيل ابن يسار. فضيل ابن يسار اين جور مىگويد بر اين كه:
مىفرمايد بر اين كه هر چشمى كه فى ما اصابنا امام (ع) جمع مىگويد نه سيد الشّهدا سلام الله عليه را. فى ما اصابنا هر دمى اشك بريزد ولو به اندازه اين كه پر پشه بريزد، خداوند متعال جميع گناهان را عفو مىكند. اين را ما در بحث گفتهايم. نمىدانم در بحث قضا بود، در بحث توبه بود، گفتهايم اين توسّل الى الائمة عليهما السّلام و هكذا گريه كردن عِدل توبه است. چه جورى كه توبه مكفّر سيّئات است، توسّل به اينها زيارت به اينها، گريه كردن به اينها عدل توبه است. چه جورى كه در توبه حقوق النّاس حل نمىشود. انسان اگر مقروض است، حقّ قصاص كسى بر گردنش دارد توبه مكفّر آنها نيست، توبه فقط عقاب را بر معصيت رفع مىكند. ولكن آن حقوق سر جايش است. بايد ادا كند. اين گريه كردن بر ائمه صلواة الله و سلام عليهم هم همين جور است. حقوق النّاس را رفع نمىكند. كما اين كه توبه رفع نمىكند. بدان جهت آن حقوقى كه راجع بين خود شخص و بين خدايش است و عقاب از جهت آنها است آن گناهانى كه هست آمرزيده مىشود.
خداوند متعّال اينها را در دنيا زيارتشان را و ساير توصّلات به آنها را به همه قسمت بفرمايد. الحمد الله ربّ العالمين.
[1] سيد محمد کاظم يزدی، العروة الوثقى، (بيروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چ2، ت1409ق)، ج1، ص447.
[2] مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ حُمَيْدِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: لَمَّا مَاتَتْ رُقَيَّةُ ابْنَةُ رَسُولِ اللَّهِ ص قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص- الْحَقِي بِسَلَفِنَا الصَّالِحِ عُثْمَانَ بْنِ مَظْعُونٍ وَ أَصْحَابِهِ- قَالَ وَ فَاطِمَةُ ع عَلَى شَفِيرِ الْقَبْرِ تَنْحَدِرُ دُمُوعُهَا فِي الْقَبْرِ الْحَدِيثَ؛ شيخ حر عاملی ،وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج3، ص279
[3] وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: لَمَّا مَاتَ إِبْرَاهِيمُ بْنُ رَسُولِ اللَّهِ ص هَمَلَتْ عَيْنُ رَسُولِ اللَّهِ ص بِالدُّمُوعِ- ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص تَدْمَعُ الْعَيْنُ وَ يَحْزَنُ الْقَلْبُ- وَ لَا نَقُولُ مَا يُسْخِطُ الرَّبَّ- وَ إِنَّا بِكَ يَا إِبْرَاهِيمُ لَمَحْزُونُونَ الْحَدِيثَ؛ شيخ حر عاملی ،وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج3، ص280.
[4] وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْمُفِيدِ عَنِ ابْنِ قُولَوَيْهِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ الْأَنْصَارِيِّ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: كُلُّ الْجَزَعِ وَ الْبُكَاءِ مَكْرُوهٌ- سِوَى الْجَزَعِ وَ الْبُكَاءِ عَلَى الْحُسَيْنِ ع؛ شيخ حر عاملی ،وسائل الشيعة،(قم، موسسة آل البيت(ع)، چ1، ت1409ق)، ج3، ص282.